Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 1
1) J³eJemee³e DeesUKe 1
2) J³eeJemeeef³ekeÀ GefÎ<ìîes 13
3) J³eJemee³eeleerue veJeerve ÒeJeen 26
4) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe 45
5) ÒekeÀuHe efve³eespeve DeeefCe J³eJene³e&lee DeY³eeme 70
6) J³eJemee³e mebmLes®eer Jee{ 85
7) GÐeespekeÀlee 103
munotes.in
1
IeìkeÀ -1
munotes.in
2
1.2 J³eJemee³ee®ee DeLe& Je J³eeK³ee
J³eJemee³ee®eer mebkeÀuHevee efJe®eejele Iesleevee ceeveJee®eer Gl¬eÀebleer efJe®eejele IesTve®e J³eJemee³ee®eer
mebkeÀuHevee mHeä nesT MekeÀles. J³eJemee³euee Fbûepeerle Business Demes cnCeleele. J³eJemee³e ³ee mebkeÀuHevesle
J³eJemee³e cnCepes efJe +DeJe+lees Demee DeLe& efJe®eejele Iesleuee peelees. ceeveJeeuee GojefveJee&n keÀjC³eemeeþer pees
keÀece Oeboe kesÀuee peelees l³eeuee HejbHejeiele J³eJemee³e Demes cnCeleele. JeeefCep³e Meeðeele Je J³eJemLeeHeve
Meeðeele osKeerue J³eJemee³e cnCepes DeLe&ÒeeHleer nesC³ee®³ee ¢äerves kesÀues peeCeejs Òe³elve cnCepes®e J³eJemee³e
nes³e. HetJeea®³ee keÀeUer J³ekeÌleerceeHe&Àle JesieJesieȳee mJeªHee®es J³eJemee³e kesÀues peele nesles. l³eeceO³es Mesleer
J³eJemee³e, efMekeÀej keÀjCes, HeMetHeeueve keÀjCes ³ee mJeªHee®es nesles. DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³ee®eer mebkeÀuHevee
J³eeHekeÀ Peeu³ee®es efometve ³esles. l³eeceO³es GoîeesieOeboîee®eer Je keÀejKeev³ee®eer efveefce&leer nesTve JesieJesieȳee
Jemlet®eer efveefce&leer Peeuesueer efometve ³esles. Goe. keÀeHe[ efveefce&leer, JesieJesieȳee ceesìj mee³ekeÀue, Ie[îeeUs, me eyeCe
Je[îee F. GoîeesieOeboîeeceeHe&Àle Jemlet®eer ceesþîeeÒeceeCeele efveefce&leer kesÀueer peeles Je ³ee Jemletb®eer efJe¬eÀer J³e eHeejer
Je Jeiee&ceeHe&Àle kesÀueer peeles. ³eeceeHe&Àle veHeÀe ÒeeHle keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. cnCepes®e J³eJemee³e ³ee
mebkeÀuHevesle Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀªve l³ee®eer efJe¬eÀer keÀªve veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee pee lees
³ee mebkeÀuHevesuee J³eJemee³e Demes cnCeleele. J³eJemee³eeceO³es ceesþîeeÒeceeCeele Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀªve Goej
efveJee&nmeeþer DeLe&ÒeeHleer keÀjCes ne cenlJee®ee IeìkeÀ mecepeuee peelees. DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³ee®es mJeªHe
J³eeHekeÀ Peeu³ee®es efometve ³esles.
J³eeK³ee :
1) Òee eqJnuej ³eebveer kesÀuesueer J³eeK³ee ö
’Jew³eeqkeÌlekeÀ veHeÀe efceUefJeC³ee®³ee nsletves meceepeeuee Jemlet Je ueeskeÀeb®ee HegjJeþe keÀjC³eekeÀefjlee
mebIeefìle kesÀuesues ef¬eÀ³eefMeue keÀe³e& keÀjCeejer mebmLee cnCepes®e J³eJemee³e nes³e“.
“Business is an institution organised and operated to provide
goods and services to society under the incentive of private gain.”
2) efkeÀLe [seqJnme ³eeb®eer J³eeK³ee ö
’mebIeefìle Òe³elveeceeHe&Àle Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjCes l³ee yeepeejHesþsle efJe¬eÀer keÀjCes Je
l³eeodJeejs DeLe&ÒeeHleer keÀjCes cnCepes®e J³eJemee³e nes³e.“
“Business means organised efforts by individuals to produce goods
or service to sell these goods or services in a market place and to reap
some reward for this efforts.” by Keith Devis.
3) n@vesves ³eeb®eer J³eeK³ee ö
’Jemlet®³ee Kejsoer efJe¬eÀerÜejs GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee efveefce&leer keÀjC³ee®ee
Òe³elveevee J³eJemee³e Demes cnCeleele.“
“Business may be defined as human activity directed to words
producing or acquiring wealth through buying or selling goods” by haney.
Jejerue J³eeK³esJeªve Demes efometve ³esles keÀer DeLe&ÒeeHle keÀjC³ee®³ee ¢äerves Jemlet Je mesJeeb®es
GlHeeove keÀ©ve l³ee®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee pees Òe³elve kesÀues peeles l³eeuee J³eJemee³e Demes cnCeleele.munotes.in
3
1.3 J³eJemee³ee®eer JewefMeäîes
1)GOeejefveJee&ne®es meeOeve : J³eJemee³e ns Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es Goej efveJee&ne®es meeOeve cnCetve
efJe®eejele Iesleues peeles cnCepes®e ceeveJeer IeìkeÀeceeHe&Àle pees keÀeceOeboe kesÀuee peelees ³eeuee J³eJemee³e Demes
cnCeleele. ³ee J³eJemee³eeletve DeLe&&ÒeeHleer nesTve GOejefveJee&n JneJee ne J³eJemee³ee®ee cegK³e nslet Demelees.
2)DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee : J³eJemee³eeletve DeLe&ÒeeHleer JneJeer Je l³eeletve ceeveJee®³ee DeeefLe&keÀ iejpeeb®eer
Hetle&lee JneJeer ne J³eJemee³ee®ee cenlJee®ee IeìkeÀ Demelees. keÀejCe ceeveJee®³ee peerJeveeceO³es DeeefLe&keÀ
IeìkeÀeuee Del³eble cenlJee®es mLeeve Demeles.
3)meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³ee : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle JesieJesieȳee Jemletb®eer Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀªve
meceepe GHe³eesieer Jemlet Je mesJee meceepeemeeþer GHeueyOe keÀªve efou³ee peeleele cnCepes®e meeceeefpekeÀ efnle
meeOeC³ee®ee Òe³elve J³eJemee³eeletve kesÀuee peelees.
4)Jemlet efkebÀJee mesJeeb®es GlHeeove : J³eJemee³e ³ee mebkeÀuHevesceO³es Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer HeÀej
cenlJee®ee IeìkeÀ Demelees. JemledtceO³es DeewoîeesefiekeÀ Jemlet Je peerJeve DeeJeM³ekeÀ Jemlet F. meceeJesMe neslees.
mesJeeceO³es JeenletkeÀ efJecee, yeBefkeÀie F. mesJee osKeerue J³eJemee³e ³ee mebkeÀuHevesceO³es ³esle Demelees. cnCepes®eJemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjCes ns cenlJee®es JewefMeäîe nes³e.
5)J³eJenejele meelel³e : J³eJemee³e ³ee mebkeÀuHevesceO³es Jemlet Je mesJeeb®es efveefce&leer ner meelel³eeves
keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee DeefYeÒesle DemeCes cnCepes®e J³eJenejele pej meelel³e Demesue lej l³ee mebkeÀuHevesueeJ³eJemee³e Demes mebyeesOeues peeles.
6)Jemlet Je mesJeeb®ee efJeefvece³e : J³eJemee³e cnCepes Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀªve l³ee®eer
efJe¬eÀer efkebÀJee efJeefvece³e keÀjCes ns osKeerue cenlJee®es JewefMeäîe mecepeues peeles. J³eJemee³eele GlHeeoveeFlekesÀ®eefJeefvece³e ³ee IeìkeÀeuee Del³eble cenlJee®es mLeeve Demeles keÀejCe efJeefvece³eeletve®e DeLe&ÒeeHleer nesle Demeles.
7)ieleerceeve ef¬eÀ³ee : DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³ee®eer mebkeÀuHevee ieleerceeve yeveueer Deens.
yeouel³ee leb$e%eevee®ee efJe®eej keÀªve GlHeeove He×leer GlHeeove leb$eele meelel³eeves yeoue nesle Demeleele³ee yeouee®ee efJe®eej J³eJemee³eele keÀªve J³eJemee³ee®eer ef¬eÀ³ee ieleerceeve kesÀueer peeles.
8)peesKeerce IeìkeÀ : J³eJemee³e keÀjle Demeleevee peesKeerce efkebÀJee IeeskeÀe eqmJekeÀeªve JesieJesieUs
yeoue kesÀues peeleele ³ee yeouee®ee HeefjCeece J³eJemee³eeJejleer nesle vemelees. keÀejCe peesKeer ce eqmJekeÀeju³eeefMeJee³e veHeÀe ÒeeHleer nesT MekeÀle veener. DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³eeuee OeeskeÀe HelkeÀ©ve®e J³eJemee³ee®eer
Jeeì®eeue keÀjeJeer ueeieles.
9)jespeieej efveefce&leer : J³eJemee³eeceO³es JesieJesieȳee J³ekeÌleer®eer vesceCetkeÀ keÀªve J³eJemee³e ®eeueJeuee peelees.
DeOegefvekeÀ keÀeUele DeOegefvekeÀ leb$e%eeve efJe®eejele IesTve ceesþîeeÒeceeCeele jespeieeje®eer efveefce&leer GoîeesieOeboîe ele nesle
Demeles. keÀejCe Yeejleele jespeieej efveefce&leer J³eJemee³eeletve ceesþîeeÒeceeCeele nesT MekeÀleele.
10)veHeÀe®ee GÎsMe : J³eJemee³ee®eer efveefce&leer veHeÀe ÒeeHleerlegve®e Peeuesueer Demeles. JesieJesieȳee Jemlet®³ee
efveefce&leerletve J³eJemee³e mebmLesuee veHeÀe ÒeeHle nesT MekeÀlees. cnCepes®e veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne J³eJemee³ee®ee
cenlJee®ee IeìkeÀ mecepeuee peelees. keÀejCe veHeÀe ÒeeHleerletve GoîeesieOeboîee®ee efJekeÀeme nesT MekeÀlees.
11)DeLe& J³eJemLes®³ee ¢äerves cenlJee®es #es$e : DeewoîeewefiekeÀ Je GHeYeesie JemletcegUs
ceesþîeeÒeceeCeele Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer nesT MekeÀles. cnCepes®e DeLe&J³eJemLesuee J³eJemee³eecegUs ®eeuevee
efceUles Jemlet®³ee GlHeeoveeHeemetve ªHeeves ceesþîee ÒeceeCeele efveOeer ieesUe kesÀuee peelees l³ee efveefOeletve
DeLe&J³eJemLesuee efmLejlee ÒeeHle nesles.munotes.in
4J³eJemee³ee®eer J³eeHleer
J³eJemee³e
Goîeesie JeeefCep³e
GlKeveve GlHeeove ÒeeLeefcekeÀ Goîeesie GlHeÊeer / peveve Goîeesie efvecee&Ce/yeebOekeÀece Goîeesie
lesue / KeeCeer ceemesceejer veme&jer GlHeeove ³eb$eefveefce&leer
vewmeefie&keÀ Jee³et F. Mesleer F. HeMegmebJeOe&ve keÀeHe[ efveefce&leer
ceesìej efveefce&leer
yeebOekeÀeceJ³eeHeej Deveg
Òeefme×er J³eeHeejer
ÒeefleefveOeer
Debleie&le J³eeHeej Deeblej jeä^er³e J³eeHeej
IeeTkeÀ efkeÀjkeÀesU Dee³eele efve³ee&le HetJe& efve³ee&le
J³eeHeej J³eeHeej J³eeHeej J³eeHeej J³eeHeej↓
↓↓
↓↓ ↓↓
↓↓ ↓ ↓↓
↓ ↓
↓ ↓ ↓↓↓ ↓
↓ ↓
↓↓ ↓↓ ↓1.4 J³eJemee³ee®eer J³eeHleer
munotes.in
5
J³eJemee³e ³ee mebkeÀuHevesceO³es Jemlet Je mesJee ³ee oesve IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peele Demeuee
lejer GlHeeove keÀjC³eemeeþer Goîeesie Je J³eJemee³ee®eer efveefce&leer keÀjeJeer ueeieles. cnCepes®e ’GlHeeove
Goîeesie Je JeeefCep³e efJe
neslees. vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee J³eeHeej keÀªve JesieJesieȳee Jemlet Je mesJeeb®es efveefce&leer keÀjCes Goîeesieel etve Meke̳e
nesles. GoîeesieOeboîeemeeþer Yeeb[Jeue, Yetceer, Þece F. IeìkeÀeb®ee SkeÀef$eleHeCes GHe³eesie keÀªve DeewoîeesefiekeÀ JeGHeYeesie Jemletb®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. GoîeesieOeboîeecegUs®e J³eJemee³e mebmLesuee veeJeueewefkeÀkeÀ ÒeeHle ne slees
GlHeeove keÀjerle Demeleevee efkebÀJee mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjle Demeleevee DeveskeÀ Debleie&le IeìkeÀ efJe®eejele Iesle ues
peeleele l³ee DeeOeejs JesieJesieȳee Jemlet®eer efveefce&leer kesÀueer peeles les IeìkeÀ KeeueerueÒeceeCes.
De) GlKeveve/GlHeeove Goîeesie : vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®³ee mee¿eeves pesJne veJeerve Jemletb®es
GleHeeove kesÀues peeles lesJne ³ee Goîeesieeuee GlKeveve efkebÀJee GlHeeokeÀ Goîeesie Demes
cnCeleele Goe. HeeCeer, peceerve, efveme&ieeleerue nJee F. mee¿eeves Mesleer keÀjCes, ceemesceejer keÀjCes
lemes®e efveme&iee®³ee Heesìeletve keÀesUmee, ueesKeb[, meesves efceUefJeC³ee®ee Goîeesie GlKeveveceO³esmeceeJesMe kesÀuee peelees cnCepes®e KeeCe Goîeesie vewmeefie&keÀ lesue Goîeesie vewmeefie&keÀ Jee³et GoîeesieF. meceeJesMe GlKeveve GoîeesieeceO³es kesÀuee peelees. GlHeeefole GlKeveve ceeueeJej Òeef¬eÀ³eekeÀ©ve Debeflece Jemlet JeeHejemeeþer efkebÀJee GHeYeesieemeeþer ³ee Goîeesieeletve le³eej kesÀueer peeles.
ye) ÒeeLeefcekeÀ Goîeesie : ÒeeLeefcekeÀ GoîeesieeceO³es ÒeecegK³eeves MesleerJej DeeOeeefjle Goîeesiee®ee
meceeJesMe kesÀuee peelees. l³ee®eyejesyej ceemesceejer efMekeÀej keÀjCes ³eemeejKes HeejbHeeefjkeÀ Goîeesie
meg×e ÒeeLeefcekeÀ Goîeesieele meceeefJeä kesÀues peeleele. cnCepes®e Mesleerletve GlHeeefole nesCeeN³eeceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve Debeflece Jemletle ©Heeblej kesÀues peeles. Goe. keÀeHemeeHeemetve keÀeHe[le³eej keÀjCes vewmeefie&keÀ Keefvepe mebHeÊeerHeemetve JesieJesieȳee Jemlet le³eej keÀjCes Goe. keÀ®®³eeueesKeb[eHeemetve Meg× ueesKeb[ le³eej keÀjCes DeMeg× lesueeHeemetve Meg× Hesì^esue le³eej keÀjCes F.
keÀ) GlHeÊeer efkebÀJee peveve Goîeesie : ³eeceO³es ÒeecegK³eeves JevemHeleer ÒeeCeer ³ee®eer GlHeÊeer
keÀ©ve l³ee®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjC³eele ³esles ³ee Goîeesieele ÒeecegK³eeves jesHeJeeefìkeÀe
efkebÀJee veme&jer le³eej keÀ©ve l³ee jesHeeb®eer efJe¬eÀer keÀjCes lemes®e ÒeeC³ee®eer Hewoeme keÀjCes Goe.
kegÀkegÀìHeeueve, ®eebieu³ee Òeleer®³ee iee³eer, cnwMeer, Mesȳee ceW{îee ³eeb®eer Hewoeme keÀjCes Je l³eeb®eerefJe¬eÀer keÀjCes ³eeuee GlHeÊeer efkebÀJee peveve Goîeesie Demes cnCeleele.
[) efvecee&Ce (yeebOekeÀece Goîeesie) : ³eeGoîeesieebceO³es JesieJesieȳee Jemlet®eer efveefce&leer keÀjC³eeJej
peemle cenlJe efoues peele ³ee GÐeesieeceO³es GHeYeesie Je Yeeb[Jeueer Jemlet®eer DeeefCe yeebOekeÀeceJ³eJemee³ee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. efveefce&le GoîeesieeceO³es meeKej, keÀeHe[, efmeceWì, meeyeCe,
Heesueeo mee³ekeÀue efveefce&leer DeMee Goîeesieeb®ee meceeJesMe neslees. l³ee®eÒeceeCes yeebOekeÀece Goîeesiee®eemunotes.in
6
³eele meceeJesMe kesÀuee peelees. ³eeceO³es Fceejle, jmles, leueeJe, Hetue, OejCe F. yeebOekeÀece
keÀjCeejs Goîeesie ³ee Goîeesieele meceeJesMe nesleele. yeebOekeÀece J³eJemee³eeves le³eej kesÀuesu³ee JemletGoe. Hetue, jmles, leueeJe F. yeepeejele efJekeÀeJ³ee ueeiele veenerle l³ee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjlee³esle veener keÀejCe l³ee Jemlet yeepeejHesþsle veslee ³esle veener.
‡ JeeefCep³e : JeeefCep³e ³ee mebkeÀuHevesve GlHeeefole ceeue GlHeeokeÀeHeemetve ûeenkeÀeHe³e¥le
Heesnes®eJeC³eemeeþer peer keÀe³ex kesÀueer peeleele l³eemeJe& keÀe³ee&vee JeeefCep³e Demes mebyeesOeues peeles. JeeefCep³eceeHe&Àle Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. cnCepes®e efJeefvece³e kesÀuee peelees. ceeuee®eer meeþJeCet keÀ
kesÀueer peeles. keÀejCe ûeenkeÀ Jeie& JesieJesieȳee efþkeÀeCeer efJeKegjuesues Demeleevee l³ee®³ee iejpee HetCe&keÀjC³eemeeþer JeenletkeÀ efkebÀJee yeBkeÀe F. mesJeeceeHe&Àle l³eeJemlet Debeflece ûeenkeÀeHe³e¥le Heesnes®eefJeu³ee peeleele.JeeefCep³e ³ee mebkeÀuHevesceO³es oesve IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues peeleele.
1) J³eeHeej
(Trade)
2) Deveg
cnCeleele. efJeMes
Demes cnCeleele. Òel³eskeÀ osMeele Debleie&le J³eeHeej HeÀej ceesþîee ÒeceeCes ®eeuele Demelees. keÀejCe Debleie&leJ³eeHeejele Jee{ nesT MekeÀles. l³ee®es ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀej He[leele.
De) IeeTkeÀ ye) efkeÀjkeÀesU J³eeHeej
De) IeeTkeÀ J³eeHeej : pesJne SKeeoe J³eeHeejer ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeokeÀekeÀ[tve ceeue efJekeÀle
Iesle Demesue DeeefCe lees ceeue ueneve ÒeceeCeele efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeves efJekeÀle Demesue lej l³eeuee
IeeTkeÀ J³eeHeejer Demes cnCeleele. IeeTkeÀ J³eeHeejer ceeuee®eer Kejsoer ceesþîee ÒeceeCeele keÀjle
Demeles. Je efJe¬eÀer HeÀkeÌle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eebvee keÀjerle Demeleele cnCepes®e ûeenkeÀeMeer l³eeb®eemebyebOe Iesle veener lemes®e IeeTkeÀ J³eeHeejer ne GlHeeokeÀ Je efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer ³eeb®³eeceO³es ogJeeefvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demeles.
ye) efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer : efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer cnCepes IeeTve J³eeHeejekeÀ[tve ueneve ÒeceeCeele
ceeuee®eer Kejsoer keÀ©ve lees ceeue ûeenkeÀe®³ee ceeieCeervegmeej efJe¬eÀer efkebÀJee HegjefJeuee peelees l³eeuee
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer Demes cnCeleele. efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³ee®³ee ûeenkeÀeMeer melele mebyebOe ³esle
Demelees.
Deeblejjeä^er³e J³eeHeej : Deeblejjeä^er³e J³eeHeej ne ÒeecegK³eeves oesve JesieJesieȳee osMeeletve
®eeuele Demelees. Deeblejjeä^er³e J³eeHeej HeÀkeÌle ce³ee&efole Jemletb®eer Kejsoer-efJe¬eÀer nesle Demeles keÀejCeDeeblejjeä^er³e J³eeHeejele Kejsoer efJe¬eÀermeeþer osMee®eer lemes®e Deeblejjeä^er³e mlejeJej keÀener yebOevesmunotes.in
7
Demeleele. l³ee yebOevee®es Heeueve keÀ©ve®e Jemletb®eer Kejsoer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. lemes®e ÒeecegK³eeves
Deeblejjeä^er³e J³eeHeej ne meeiejer ceeiee&ceeHe&Àle nesle Demeu³eeves meeiejer mebkeÀìs Je Ieeske̳eecegUs keÀenerÒeceeCeele yebOeves efvecee&Ce nesleele. ³ee®³eeJejleer ceele cnCetve efJecee Glejuee peelees l³eecegUs Deeblejjeä^er³eJ³eeHeejeme ®eeuevee efceUeueer Deens. ³ee®es ÒeecegK³eeves leerve ÒekeÀej He[leele les KeeueerueÒeceeCes.
De) Dee³eele J³eeHeej : Dee³eele J³eeHeejeme HejosMeeleerue J³eeHeejekeÀ[tve Jemletb®eer Kejsoer kesÀueer
peeles Je l³ee Jemlet osMeele DeeCeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee Dee³eele J³eeHeej Demes cnCeleele.
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs Dee³eele J³eeHeejeuee ®eeuevee efceUeuesueer efometve ³esles. Dee³eeleJ³eeHeejemeeþer mejkeÀej®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles Je mejkeÀejves ueeouesueer yebOeves efJe®eejeleIesTve Dee³eele J³eeHeej kesÀuee peelees.
ye) efve³ee&le J³eeHeej : efve³ee&le J³eeHeej cnCepes HejosMeeleerue J³eeHeejebvee mJeosMeeleerue GlHeeokeÀ
efkebÀJee IeeTkeÀ J³eeHeejer DeeHeu³ee ceeuee®eer efJe¬eÀer keÀjleele. cnCepes®e DeeHeuee ceeue HejosMeele
HeeþJetve peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs efve³ee&le J³eeHeejeuee ®eeuevee efceUeuesueer efometve ³esles. keÀejCe
efve³ee&le J³eeHeejeletve HejkeÀer³e ®eueve ÒeeHle kesÀues peeles Je l³ee ®euevee®ee GHe³eesie keÀ©veGoîeesieOeboe efJekeÀefmele kesÀuee peelees.
keÀ) Hegve&efve³ee&le J³eeHeej : Hegve&efve³ee&le J³eeHeej cnCepes SkeÀe osMeeleerue J³eeHeejer ogmeN³ee osMeeletve
keÀener ceeue Dee³eele keÀjlees. Dee³eele kesÀuesuee ceeue Deeu³eeJej Heefnu³ee osMeeleerue J³eeHeejer leesceeue leey³eele IesTve DeeHeu³ee osMeele efJekeÀle veener Gueì lees J³eeHeejer Dee³eele kesÀuesuee ceeueeflemeN³ee®e osMeeleerue J³eeHeejeuee efve³ee&le keÀjle Demelees/ l³eeuee Hegve&efve³ee&le J³eeHeej Demes
cnCeleele. Goe. Yeejleeletve keÀener Jemlet DecesefjkesÀle efve³ee&le kesÀu³ee peeleele DecesefjkesÀleerue
J³eeHeejer l³ee Jemlet DecesefjkesÀle ve efJekeÀlee ogmeN³ee osMeele cnCepes®e vesHeeU efkebÀJee ÞeeruebkeÀe ³eeosMeele efve³ee&le keÀjleele l³eeuee Hegve&efve³ee&le J³eeHeej cnCeleele.
2) Deveg
ceeuee®eer JeenletkeÀ kesÀu³eeefMeJee³e lees ceeue GlHeeokeÀeHeemetve J³eeHeejeHe³e¥le Je J³eeHeeN³eeHeemetveûeenkeÀeHe³e¥le Heesn®et MekeÀle veener p³ee Jemletuee p³eeefþkeÀeCeer ceeieCeer Deens. l³eeefþkeÀeCeer leer
Jemlet JeenlegkeÀer®³ee efJeefJeOe ceeiee&ceeHe&Àle JesieJesieȳee Dee³eele Jemlet HeeþefJeu³ee peeleele cnCepes®e
JeenletkeÀer®³ee meesF&cegUs GlHeeokeÀ J³eeHeejer ûeenkeÀ SkeÀ$e DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peeleesGlHeeokeÀ Je J³eeHeejer ³eebvee efJe¬eÀer Jee{efJeC³eemeeþer JeenletkeÀ ne IeìkeÀ cenlJee®ee þjleesl³eecegUs J³eeHeejer Jeiee¥vee JeenlegkeÀer®³ee meeOeveecegUs DeHesef#ele ceeue efceUJelee ³esT MekeÀlees.
ye) efJecee : efJec³eecegUs J³eeHeej efkebÀJee J³eJemee³e #es$eele ceeuee®³ee KejsoerHeemetve efJe¬eÀer Je JeenletkeÀ
mesJesHe³e¥le meJe& IeìkeÀebvee mebj#eCe efou³eecegUs J³eeHeejele Je=×er Peeuesueer efometve ³esles. ceeuee®eerJeenlegkeÀ keÀjleevee l³ee ceeuee®ee efJecee Glejuee peelees. lemes®e ceeuee®eer meeþJeCe kesÀu³eeveblej
meg×e l³ee Jeemletuee efJec³ee®es mebj#eCe ÒeeHle nesles cnCepes®e JeenletkeÀ efkebÀJee meeþJeCetkeÀ ³ee
IeìkeÀecegUs pej ceeuee®es vegkeÀmeeve Peeues lej efJec³eeceeHe&Àle vegkeÀmeeve YejHeeF& Ye©ve efoueermunotes.in
8
peeT MekeÀles. J³eJemee³eele Demes Òemebie melele Ie[le Demeleele cnCetve efJec³ee J³eJemLescegUs
J³eeHeejer Jeiee&vee ³eesi³e les efJec³ee®es mebj#eCe efceUle Demeu³eeves J³eeHeejele Jee{ nesT MekeÀles.
keÀ) yeBkeÀe : Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele yeBkeÀe®es cenÊJe Devev³e meeOeejCe Demeles. Jemletb®eer Kejsoer
efJe¬eÀer keÀener ÒeceeCeele jesKeerves kesÀueer peeles. keÀener ÒeceeCeele GOeejerJejleer efJe¬eÀer kesÀueer peeTMekeÀles. Kejsoer efJe¬eÀer®³ee J³eJenejeletve efvecee&Ce nesCeejs J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer yeBkeÀe
cenlJee®³ee þjleele. yeBkeÀeceeHe&Àle J³eeHeejer Jeiee&uee ceesþîeeÒeceeCeele Yeeb[Jeue HegjJeþe kesÀuee
peelees. DeeOegefvekeÀ keÀeUele lej yeBefkeÀie cegUs lej meJe& J³eJenej yeBkeÀeceeHe&Àle kesÀues peeleele.l³eecegUs osJeeCe IesJeeCeer®es J³eJenej ³eesi³e He×leerves Heej Hee[ues peeles. lemes®e yeBkeÀecegUs l³eeJ³eJenejebvee ³eesi³e les mebj#eCe efoues peeles.
[) iegoeces : GlHeeefole Jemlet®eer efJe¬eÀer SkeÀoce SkeÀe®e JesUer nesT MekeÀle veener lej l³ee Jemlet
iegoeceele meeþJetve þsJeeJ³ee ueeieleele. Jemletuee ceeieCeer ÒeeHle Peeu³eeveblej ceeieCeervegmeej l³eeJemlet iegoeceeletve DeeCetve efJe¬eÀer kesÀueer peeles. cnCepes®e iegoeceecegUs ceeuee®ee ³eesi³e He×leerves
HegjJeþe kesÀuee peeT MekeÀlees. efJec³eecegUs iegoeceeleerue Jemletuee ³eesi³e leer megjef#elelee ÒeeHle kesÀueer
peeT MekeÀles. ceeieCeer HetJe& GlHeeoveecegUs iegoecener mebkeÀuHevee DeefleMe³e cenlJee®eer yeveueer Deens.
F) peeefnjele : peeefnjeleercegUs ûeenkeÀebvee veJeerve Jemlet®eer ceeefnleer efoueer peeT MekeÀles. DeOegefvekeÀ
keÀeUele Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀjC³eeHetJeea l³ee Jemlet®eer meJe& ceeefnleer ûeenkeÀebvee nesCes iejpes®es Jeeìtueeieues Deens. keÀejCe yeepeejHessþsleerue DemeCeeN³ee mHeOexcegUs Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ mebmLee Je Jemlet®esGlHeeove kesÀu³eeveblej l³ee Jemlet®eer ÒeYeeJeerHeCes peeefnjeleer®³ee efJeefJeOe ceeO³eceeceeHe&Àle peeefnleele
keÀ©ve l³ee Jemlet®eer iegCe-oes
HeÀ) ceO³emLe/J³eeHeejer ÒeefleefveOeer : GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®³eeleerue Deblej keÀceer
keÀjC³eemeeþer ceO³emLe efkebÀJee J³eeHeejer ÒeefleefveOeer ne IeìkeÀ cenlJee®ee þjlees. J³eeHeejecegUsGlHeeokeÀ DeeHeuee ceeue ceO³emLeeceeHe&Àle ûeenkeÀebHe³e¥le Heesn®et MekeÀlees. DeOegefvekeÀ keÀeUeleDee³eele efve³ee&le J³eeHeejele J³eeHeejer ÒeefleefveOeer efkebÀJee DeefYekeÀlex cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej
Hee[leele. lemes®e efJeefMeä Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀjC³eekeÀjlee ceO³emLe efkebÀJee ÒeefleefveOeer efve³egkeÌleer
kesÀueer peeleele ³ee ÒeefleefveOeerceeHe&Àle l³ee Jemletb®eer ceesþîeeÒeceeCeele efJe¬eÀer kesÀueer peeT MekeÀles.ceO³emLeebvee efJe¬eÀer®³ee ÒeceeCeele keÀefceMeve efoues peeles.
Jejerue meJe& mesJee ³ee Deveg
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
(De) 1) Keeueerue meb%ee mHeä keÀje
2) J³eJemee³e3) Hegve&efve³ee&le J³eeHeej4) Dee³eele J³eeHeej5) JeeefCep³e6) J³eeHeejer ÒeefleefveefOemunotes.in
9
(ye) J³eJemeee®³ee ÒecegKe JewefMeäîeeb®eer ³eeoer keÀje
(keÀ) J³eJemee³ee®eer J³eeHleer mHeä keÀjCeeje lekeÌlee keÀe{e.
1.5 J³eJemee³ee®eer keÀe³ex
DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³e keÀjerle Demeleevee J³eJemee³eeuee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee efkebÀJee Òeef¬eÀ³eeb®ee
efJe®eej keÀ©ve J³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{JeeJeer ueeieles. l³eeceO³es Keeueerue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
1) Kejsoer : J³eJemee³ee®eer meg©Jeele®e JesieJesieU³ee IeìkeÀeb®eer Goe. keÀ®®ee ceeue Þece, ³eb$e
meecegûeer ³eeb®eer Kejsoer keÀ©ve GlHeeovee®³ee JesieJesieȳee Òeef¬eÀ³ee HetCe& keÀ©ve Debeflece GlHeeove kesÀues peeles.keÀ®®³ee ceeuee®eer ceesþîee ÒeceeCeele Kejsoer keÀ©ve l³ee®eer meeþJeCetkeÀ kesÀueer peeles. keÀ®®³ee ceeuee®ee ³eesi³eGHeYeesie keÀ©ve Debeflece Jemlet le³eej kesÀueer peeles. ns J³eJemee³ee®es Heefnues DeeefCe cenlJee®es keÀe³e& nes³e.
2) GlHeeokeÀ : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle keÀ®®³ee ceeuee®eer Kejsoer keÀ©ve l³eeJejleer efJeefJeOe Òeef¬eÀ³ee
keÀ©ve Debeflece Jemlet®es GlHeeove kesÀues peeles. cnCepes®e Kejsoer yejesyej®e GlHeeove ne IeìkeÀ osKeerueJ³eJemee³eeceO³es cenlJee®ee þjlees. J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle GlHeeoveeceO³es meelel³e jeKeC³ee®ee Òe³elve kesÀueepeelees. l³eecegUs GlHeeove Ke®ee&le ye®ele nesles.
3) efJeHeCeve : DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³e mebmLesceO³es Kejsoer efJe¬eÀer Je GlHeeove keÀe³ee&Hes#eener
efJeHeCeve keÀe³ee&uee Del³eble cenlJee®es mLeeve Demeles keÀejCe efJeHeCeve mebkeÀuHevesceO³es Jemlet®³eeGlHeeoveeHeemetve efJe¬eÀerHe³e¥le®³ee meJe& Òeef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe efJeHeCeve ³ee keÀe³ee&ceO³es meceeefJeä neslees Jemletb ®eer
efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej efJeHeCeveeceeHe&Àle efJeef¬eÀÊeesj mesJee HegjefJeu³ee peeleele Je ûeenkeÀeb®es meceeOeeve keÀjC³ee®e e
Òe³elve kesÀuee peelees.
4) mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme : Òel³eskeÀ J³eJemee³e mebmLesceO³es GlHeeovee®³ee JesieJesieȳee He×leer
JeeHeju³ee peele Demeu³ee lejer GlHeeoveele meelel³e jeKetve ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[er efveJe[er®ee efJe®eej keÀ©veûeenkeÀ mebMeesOeve yeepeejHesþ mebMeesOeve F. ceeHe&Àle JemletceO³es JesieJesieUe yeoue keÀªve ûeenkeÀeb®³eeDeeJe[erefveJe[ervegmeej JemlegceO³es ³eesi³e les yeoue kesÀues peeleele. l³eecegUs mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme ns keÀe³e&osKeerue cenlJee®es þjles.
5) efJeÊe : J³eJemee³e mebmLes®eer mLeeHevee keÀjleele Yeeb[Jeue ne IeìkeÀ cenlJee®ee þjlees. keÀejCe
ceeveJeer Mejerjele jkeÌle Jeeefnv³eebvee efpelekesÀ cenlJee®es mLeeve Demeles eflelekesÀ®e cenlJee®es mLeeveJ³eJemee³emebmLesle efJeÊe efkebÀJee Yeeb[Jeueeuee Demeles. keÀejCe Yeeb[JeueeefMeJee³e J³eJemee³e mebmLee meg© keÀjlee³esle veener. l³eeceO³es efmLej Yeeb[Jeue DeeefCe KesUles Yeeb[Jeue ³ee oesvner Yeeb[Jeuee®eer J³eJemee³e mebmLesueeiejpe Demeles. cnCepes®e J³eJemee³e mebmLes®ee keÀCee cnCetve efJeÊe Yeeb[Jeueeuee cenlJe Deens lemes®e lesJ³eJemee³ee®es cenlJee®es keÀe³e& mecepeues peeles.
6) ceeveJeer IeìkeÀ : J³eJemee³e mebmLesceO³es Yeeb[Jeue, Yetceer, GlHeeove l³eeyejesyej Þece ns IeìkeÀ
cenlJee®es Demeleele. keÀejCe Þece ³ee IeìkeÀeceeHe&Àle Òel³e#e GlHeeovee®es keÀe³e& kesÀues peeles. ÞeefcekeÀe®eerefJeHetue ÒeceeCeele GHeueyOelee Demesue lej J³eJemee³e mebmLesceO³es JesieJesieȳee Jemlet®es ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[ervegmeej GlHeeove keÀjlee ³esT MekeÀles cnCepes®e Þece ne IeìkeÀ cenlJee®ee Demetve les J³eJemee³emebmLes®es keÀe³e& mecepeues peeles.munotes.in
10
1.6 HeejbHeeefjkeÀ DeeefCe DeOegefvekeÀ J³eJemee³e
1) HetJeea®³ee keÀeUer J³eJemee³e ns kegÀìerj /ueneve ÒeceeCeele ceeveJeer Þece MekeÌleer®³ee mee¿eeves
®eeueJeues peele nesles. l³eeJesUer ceeieCeer peemle GlHeeove keÀceer ³eecegUs ûeenkeÀeb®³ee meceeOeeveekeÀ[s ue#eefoues peele veJnles. kesÀJeU veHeÀe efceUefJeCes SJe{s keÀe³e& HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³e efJe®eejele Iesleuee peele nesleecnCepes®e HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³e ns HetJeea ûeeceerCe Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele keÀe³e& keÀjerle nesles. l³eeJesUerveHeÀe efceUJeCes SJe{s®e GefÎä HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eele nesles.
2) DeeOegefvekeÀ J³eJemee³e : DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleerveblej J³eJemee³e mebmLesceO³es Deecegueeûe yeoue Ie[gve
Deeues ³eb$ee®ee MeesOe ueeieuee ®eekeÀe®eer efveefce&leer Peeueer l³eeletve ³eb$ee®³ee mee¿eeves ceeieCeer HetCe& ceesþîeeÒeceeCeele GlHeeove kesÀues peeT ueeieues ceeieCeer keÀceer GlHeeove peemle l³eecegUs ûeenkeÀeb®³ee iejpeeb®eerHetle&lee keÀjC³ee®ee Òe³elve DeOegefvekeÀ J³eJemee³eeceeHe&Àle kesÀuee peelees. keÀejCe ûeenkeÀ ne yeepeejHesþs®ee jepeemecepeuee peelees. ûeenkeÀeb®eer DeeJe[efveJe[ efJe®eejele IesTve DeOegefvekeÀ keÀeUele Òel³eskeÀ J³eJemee³emebmLesceeHe&Àle JesieJesieȳee Jemletb®eer GlHeeove keÀ©ve l³ee®eer efJe¬eÀer keÀ©ve ûeenkeÀeb®es meceeOeeve keÀjC³ee®eeÒe³elve kesÀuee peelees.
HeejbHeeefjkeÀ DeeefCe DeeOegefvekeÀ J³eJemee³e ³eeleerue HeÀjkeÀ :
HeÀjkeÀe®ee cegÎe HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³e DeOegefvekeÀ J³eJemee³e
1) DeLe& HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³e cnCepes ceeveJeer DeOegefvekeÀ J³eJemee³e ³eb$e MekeÌleer®³ee mee¿eeves
MekeÌleer®es pes GlHeeove kesÀues peeles ceesþîee ÒeceeCeele ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[erl³eeuee HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³e Demes cnCeleele. vegmeej GlHeeove kesÀues peeles ³eeuee DeeOegefvekeÀ
J³eJemee³e Demes cnCeleele.
2) GefÎäs HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eeceeHe&Àle veHeÀe efceUefJeCes DeOegefvekeÀ J³eJemee³eeceeHe&Àle ûeenkeÀeb®es meceeOeeve
ns cenlJee®es GefÎä mecepeues peeles. efceUefJeCes ns cenlJee®es ceeveues peeles.
3) j®evee DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ He×leer®eer j®evee ns HeejbHeeefjkeÀ DeOegefvekeÀ J³eJemee³ee®eer j®evee Yeeieeroejer mebmLee
He×leer He×leer®eer cnCepes®e J³ekeÌleeriele mJeªHee®eer kebÀHeveer ³eeb®³eeceeHe&Àle Jemlet®eer efveefce&leer kesÀueer
Demeles. peeles. cnCepes ef$emlejer³e j®evee Demeles.
4) J³eJemLeeHeve HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eeceO³es J³ekeÌleeriele DeOegefvekeÀ J³eJemee³eeceO³es J³eJemLeeHeve ns
mJe©Hee®es J³eJemLeeHeve kesÀues peeles. cnCepes®e J³eJemeeef³ekeÀ mJe©Hee®es Demeles. HeieejerSkeÀ J³ekeÌleer GlHeeokeÀ J³eJemLeeHekeÀ Demeles. veeskeÀjoej Jeiee&ceeHe&Àle J³eJemee³ee®es J³eJemLeeHeve
kesÀues peeles.
5) ceeuekeÀ HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eeceO³es J³ekeÌleeriele DeOegefvekeÀ J³eJemee³eele DeO³e#e meb®eeuekeÀ ceb[U
mJe©Hee®eer ceeuekeÀer Demeles. J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®eer ceeuekeÀer Demeles.
6) leb$e%eeve HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eeceO³es DeOegefvekeÀ DeOegefvekeÀ J³eJemee³eeceO³es DeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee
leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peele veener. JeeHej kesÀuee peelees.
7) YetefcekeÀe HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eeceO³es J³eJemee³eeb®eer DeOegefvekeÀ J³eJemee³eeceO³es J³eJemee³ee®eer J³eeHekeÀlee
YetefcekeÀe ce³ee&efole mJeªHee®eer Demeles. Jee{uesueer efometve ³esleele.munotes.in
11
1.7 J³eJemee³ee®eer keÀe³ex, cenÊJe DeeefCe YetefcekeÀe : (Functions,
Importance and Role of Business)
1) meceepee®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee kesÀueer peeles.
meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀebvee l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[ervegmeej Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee HegjJeþe
keÀjC³ee®es keÀece J³eJemee³e keÀjle Demeleele. l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[er meelel³eeves yeoueleele. l³eevegmeejGlHeeoveeceO³es yeoue kesÀuee peelees.
2) efJeefJeOe GÐeesieeb®eer mLeeHevee kesÀueer peeles.
meceepeeuee p³ee Jemlet DeeefCe mesJee DeeJeM³ekeÀ Deensle leMee ÒekeÀej®es J³eJemee³e meg© kesÀues
peeleele. l³eecegUs melele veJeerve GÐeesie DeeefCe J³eJemee³e mLeeHeve kesÀues peeleele. oseleerue ûeeceerCe,ceeieemeuesu³ee Yeeieele ueIegGÐeesie, kegÀefìjesÐeesie, HetjkeÀ GÐeesie meg© keÀ©ve osMee®ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀememeeOeuee peelees.
3) jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles.
J³eJemee³e veeskeÀjer ³ee efveefceÊeeves DeveskeÀ ueeskeÀebvee jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe nesles.
J³eJemee³eeb®eer mebK³ee Je efJekeÀeme Peeu³eeme osMeeleerue yeskeÀejer®eer mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer GHe³eesie neslees.MenjebceO³es ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebvee meg×e jespeieej GHeueyOe neslees.
4) meceepee®³ee jenCeerceevee®eer HeeleUer Gb®eeJeles.
J³eJemee³eebÜejs efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemlet DeeefCe mesJee GHeueyOe nesleele. ueeskeÀebvee l³eeHeemetve Hewmee
efceUlees. l³eecegUs les efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemlet Kejsoer keÀjleele. GlHeVeeceO³es Jee{, ¬eÀ³eMekeÌleerceO³es Jee{,efJeefJeOe Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee ueeYe ³eecegUs meceepee®³ee jenCeerceevee®eer HeeleUer Gb®eeJeles.
5) yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme keÀjlee ³eslees.
J³eJemee³eebÜejs le³eej kesÀuesu³ee Jemlet DeeefCe mesJee efJe¬eÀermeeþer yeepeejHesþebceO³es GHeueyOe nesleele.
l³eecegUs yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme neslees. ³ee Jemlet Je mesJeebvee mLeeefvekeÀ, ÒeeosefMekeÀ, jeä^er³e DeeefCeDeeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue yeepeejHesþebceO³es ceeieCeer efvecee&Ce nesles.
6) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee HegjsHetj JeeHej kesÀuee peelees.
Jemlet GlHeeove keÀjleevee keÀ®®ee ceeue cnCetve vewmeefie&keÀ meeOeve meeceûeer®ee JeeHej kesÀuee peelees.
ner meeceûeer osMeeceO³es GHeueyOe Demeles. l³ee DeeOeejeJej®e veJeerve GlHeeoves meg© keÀjlee ³esleele. keÀ®®³eeceeuee®³ee meefVeO³eele, ûeeceerCe YeeieeceO³es J³eJemee³e meg© keÀjC³ee®eer mebOeer ÒeeHle nesles.
7) osMee®ee meJee¥efieve efJekeÀeme neslees.
J³eJemee³eeb®³ee efJekeÀemeeJej osMee®ee meJee&ieerCe efJekeÀeme DeJeuebyetve Demelees. efJeefJeOe #es$eeceO³es
J³eJemee³e meg© keÀ©ve l³ee #es$ee®ee efJekeÀeme neslees. l³eecegUs osMeeleerue DeewÐeesefiekeÀjCeeuee ®eeuevee efceUles.osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme neslees. l³eeÜejs veJeerve GHe¬eÀce meg© keÀ©ve l³eeceO³es Òeieleer keÀjCes Meke̳e nesles.munotes.in
12
8) Meemeveeuee keÀj mJe©Heele Òe®eb[ ÒeceeCeeJej GlHeVe efceUles.
J³eJemee³eeb®eer mLeeHevee, vegleveerkeÀjCe, JeenletkeÀ, pekeÀele, efJe¬eÀer, GlHeVe Fl³eeoer ÒekeÀej®³ee
keÀjebHeemetve Meemeveeuee Òe®eb[ ÒeceeCeeJej GlHeVe efceUles. l³eecegUs meceepeeceO³es efJeefJeOe GHe¬eÀce jeyeefJeCes
meesF&®es peeles. MeemekeÀer³e GlHeVeeceO³es Jee{ Peeu³eeme Meemeveeuee meeceeefpekeÀ GHe¬eÀce Je peveles®³eekeÀu³eeCeemeeþer keÀeces meg© keÀjlee ³esleele.
9) ûeenkeÀebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee megefJeOee ÒeeHle nesleele.
J³eJemee³eeceO³es mHeOee& Jee{le ®eeueueer Deens. l³eecegUs ûeenkeÀebvee opexoej Jemlet JeepeJeer
efkebÀceleeruee GHeueyOe nesleele Jemlegmeesyele efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®ee ueeYe neslees. l³eecegUs ûeenkeÀebvee ®eebieuee
Deenej, ®eebieues Deejesi³e Je ®eebieues efMe#eCe GHeueyOe Peeues Deens ³ee meJe& megefJeOee l³eeb®ee JeepeJeer
efkebÀceleer®ee ÒeeHle nesleele.
10) GlHeekeÀoeb®³ee veHe̳eeceO³es Jee{ nesles.
veHe̳ee®³ee ÒesjCesves GlHeeokeÀ efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJee le³eej keÀjleele. ûeenkeÀebkeÀ[tve
®eebieueer ceeieCeer Deeu³eeme l³eeb®³ee veHe̳eeceO³es Jee{ nesles. l³eeb®es veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{erme ueeieles. veHe̳ee®eerHegveieg&leJeCetkeÀ keÀ©ve l³eebvee J³eJemee³e Je=×er keÀjCes, veJeerve J³eJemee³e mLeeHeve keÀCes Meke̳e nesles l³eecegUs
osMeeleerue GÐeespekeÀlee efJekeÀefmele nesC³eeme ceole nesles.
11) meeceeefpekeÀ efJekeÀeme meeOeuee peelees.
J³eJemee³eeÜejs meceepeeleerue efJeefJeOemecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ceole kesÀueer peeles. Goe. mee#ejlee
DeefYe³eeve, meeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCe, HeeCeerHegjJeþe, efMe#eCe, keÀjceCetkeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, ¬eÀer[e, Deejesi³e F.
ÒekeÀej®es keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeues peeleele. l³eecegUs meceepee®ee efJekeÀeme keÀjCes Meke̳e nesles. J³eeJemeeef³ekeÀ ûeenkeÀceeie&oMe&ve, mebj#eCe efMe#eCe F. GHe¬eÀceebÜejs ûeenkeÀebvee Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer Kejsoer keÀMeer keÀjeJeer
³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjleele.
1.8 meejebMe
³ee ÒekeÀjCeeletve mHeä nesles keÀer J³eJemee³e ner SkeÀ DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee Deens. HeejbHeeefjkeÀ
mebkeÀuHevesvegmeej veHeÀe ns J³eJemee³ee®es ÒecegKe JewefMeä nesles. Hejblet DeeOegefvekeÀ J³eJemee³e ner mebkeÀuHevee DeefOek eÀ
J³eeHekeÀ Deens. DeeOegefvekeÀ J³eJemee³eeceO³es veHe̳eeyejesyej®e ûeenkeÀeb®es meceeOeeve, meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer F.
yeeyeerner efleleke̳ee®e cenÊJee®³ee þjle Deensle Je l³eevegmeej J³eJemee³ee®eer keÀe³ex efveef½ele nesle Demeleele.
1.9 ÒeMve
1. J³eJemee³e ner mebkeÀuHevee mHeä keÀ©ve efle®eer JewefMeä³es meebiee ?
2. J³eJemee³ee®eer keÀe³ex mHeä keÀje ?3. J³eJemee³ee®eer J³eeHleer Lees[ke̳eele mHeä keÀje.4. J³eJemee³ee®es cenÊJe meebiee.5. HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³e Je DeeOegefvekeÀ J³eJemee³e ³eebleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.
♦♦♦♦♦munotes.in
13
IeìkeÀ -2
munotes.in
14
cnCepes keÀesCel³eener J³eJemee³ee®es Debeflece O³es³e Demeles keÀer p³ee®³ee efoMesves lees J³eJemee³e DeeHeueer Jeeì®eeue
keÀjerle Demelees. ³ee GÎeräîeeb®³ee efoMesves J³emee³eeleerue efJeefJeOe ke=ÀleeR®es mebIeìve kesÀues peeles. keÀesCel³eenerJ³eJemee³ee®eer GÎeräîes efoIe*keÀeUemeeþer efmLej Demet MekeÀle veenerle. He³ee&JejCeeleerue yeoueevegmeejJesUJesUer ner GÎeräîes ner HegvneHegvne þjefJeCes Je yeoueCes iejpes®es Demeles.
2.2 J³eJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®eer DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
According to D.E. Mc. Farland
“Objectives are the goal, aims, orpurposes, that organisations
with to achieve over varying period of time.”
’J³eJemee³ee®eer GÎeräîes cnCepes J³eJemee³ee®eer O³es³es, OeesjCes efkebÀJee nslet Demeleele efkeÀ peer
meeO³e keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e mebIeìvee keÀeUeveg©He Òe³elve keÀjle Demeles.“
2.3 J³eJemee³e GÎeräîes þjefJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
J³eJemee³ee®eer GÎeräîes þjefJeCes ner SkeÀ efJeefmeä Òeef¬eÀ³ee Deens. ³eeceO³es Heg{erue ìH³eeb®ee
meceeJesMe neslees.
1) Debleie&le He³ee&JejCe efJeMues
meeceeefpekeÀ leb$e%eeveefJe
J³eJemee³ee®eer GÎeräîes efveef½ele keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue ner SkeÀ cenÊJee®eer Hee³ejer Deens.
J³eJemee³e mebIeìveskeÀ[s GHeueyOe Demeuesueer ceeveJeer Je ceeveJeslej meeOeve mebHeÊeer ³eeJej J³eJemee³emunotes.in
15
mebIeìves®eer GÎeräîes DeJeuebyetve Demeleele. ³eemeJe& mebmeeOeveeb®ee meejemeej efJe®eej keÀªve J³eJemee³ee®eer
GÎeräîes efveef½ele kesÀueer peeleerue l³eecegUs meJe& meeOevemeeceûeer®ee HegjsHegj JeeHeej kesÀuee peeF&ue. HeefjCeeceermebmeeOeveeb®eer veemeOegme keÀceer nesF&ue GlHeeove Ke®e& keÀceer nesF&ue Je veHeÀe #ecelee Jee{sue.
4) J³eJemee³e mebIeìves®eer veweflekeÀ yeebOeCeer ue#eele IesCes.
veweflekeÀ yeebOeCeerceO³es leer J³eJemee³e mebIeìvee HeeUle Demeuesu³ee efJeefJeOe efveleercegu³eeb®ee meceeJesMe
neslees. J³eJemee³e mebIeìves®³ee efJeefJeOe ke=ÀleeRJej ³ee efveeflecegu³eeb®ee Heie[e Demelees. l³eecegUs J³eJemee³ee®eerGÎeräîes þjefJeleevee ³eeb®ee efJe®eej ÒeecegK³eeves nesCes iejpes®es Demeles.
5) J³eJemLeeHeve leÊJe%eeve ue#eele IesCes.
J³eJemee³e mebIeìves®eer GÎeräîes þjefJeleele J³eJemeeOevee lelJe%eeve J³eJemLeeHevee®eer ceeveefmekeÀlee
ue#eele IesCes Del³eble iejpes®es Demeles. J³eJemLeeHeve pej meveeleve celeJeeoer Demesue lej J³eJemee³e keÀjCee®³eeHeejbHeeefjkeÀ Je pegv³ee He×leer®ee eqmJekeÀeju³ee peeleele. l³eevegmeej J³eJemee³ee®eer GÎeräîess efveef½ele nesleele.³eeGueì J³eJemLeeHeve veJeceleJeeoer Demesue lej J³eJemee³eele DeeOegefvekeÀ He×leeR®ee meceeJesMe neslees. OebosJeeF&keÀJ³eJemLeeHeveeuee ÒeeOeev³e efoues peeles Je J³eJemee³ee®eer GÎeräîes l³eeÒeceeCes efveef½ele nesleele.
6) petv³ee GÎerÿeb®ee Dee{eJee IesCes :
mebIeìves®eer veefJeve GÎeräîes þjefJeleevee mebIeìves®eer yeglekeÀeueerve GÎeräîes ner cegUeOeej
Demeleele. mebIeìves®eer pegveer GÎeräîes, l³eeb®eer Hegle&lee ³eecegUs mebIeìves®eer veefJeve GÎeräîes þjefJeCesDeeefOekeÀ meesHes nesles. Meke̳elees keÀesCeleerner mebIeìvee DeeHeueer pegveer GÎeräîes HegCe&HeCes yeouele veener. veefJeveGÎeräîes þjefJeleevee petv³ee GÎeräebvee veJee DeekeÀej efouee peelees.
7) Debeflece GÎerÿ efveef½ele keÀjCes :
Jejerue meJe& yeeyeeR®ee meebieesHeebie efJe®eej kesÀu³eeveblej J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe efJeYeeieebmeeþer®eer
GÎeräîes efveef½ele kesÀueer peeleele. ner GÎeräîes DeuHe Je efoIe& keÀeUemeeþer efveef½ele kesÀueer peeleele. lemes®eGÎeräîes efveef½ele keÀjleevee ÒeeOeev³e ¬eÀce þjefJeuee peelees. GÎeräîes efveef½ele Peeu³eeveblej leer J³eJemee³emebIeìvesleerue meJe& keÀce&®eeN³eeHe³e¥le Heesn®eefJeCes Del³eble cenÊJee®es Demeles.
2.4 J³eJemee³e efveJe[er®eer Òeef¬eÀ³ee
J³eJemee³e efveJe[er®eer Òeef¬eÀ³ee efJe®eejele Iesleevee DeveskeÀ cetueYetle IeìkeÀ efJe®eejele I³eeJes
ueeieleele keÀejCe SKeeoe efveJe[ kesÀuesuee J³eJemee³e menpeemenpeer yeoueCes Meke̳e nesle veener. cnCetveJ³eJemee³e efveJe[leevee efveJe[er®ee efveCe&³e cenlJee®ee þjlees. meJe&meeOeejCeHeCes J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjleDemeleevee Keeueerue Òeef¬eÀ³ee efkebÀJee IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues peeleele.
1) mebOeer efJeMues
16
cnCepes®e mebOeer efJeMues
Òeef¬eÀ³ee cnCepes®e J³eJemee³ee®eer Òel³e#e efveJe[ keÀjCes nes³e. mebYeeJ³e J³eJemee³ee®³ee ³eeoerceOetve keÀesCel³eenerSkeÀe J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles. l³eemeeþer mebYeeJ³e ³eeoerleerue Òel³eskeÀ J³eJemee³ee®ee legueveelcekeÀDeY³eeme keÀjeJee ueeielees. lemes®e J³eJemee³e efveJe[er®e mebYeeJ³e ³eeoer oesve leerve J³eJemee³eeHetjleer ce³ee&oerlekeÀ©ve l³eeletve®e Deûe¬eÀce efveef½ele keÀ©ve l³eevegmeej ³eesi³e l³ee J³eJemee³ee®eer Debeflece efveJe[ keÀjeJeerueeieles. J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjleevee Keeueerue IeìkeÀ efJe®eejele I³eeJes ueeieleele.
1) peeiee/Yetceer : J³eJemee³e meg© keÀjC³eemeeþer Yetceer ne IeìkeÀ meJee&le cenlJee®ee ceeveuee peelees keÀejCe
J³eJemee³e meg© keÀjC³eemeeþer HegjsMeer Je mJemle ojele Yetceer efkebÀJee peeiee GHeueyOe Peeueer Heeefnpes cnCepes®eJ³eJemee³ee®ee ³eesi³e l³ee efþkeÀeCeer peeiee GHeueyOe Peeu³eeme ³eesi³e l³ee J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjlee ³esles.
2) Yeeb[Jeue : keÀesCeleener J³eJemee³e meg© keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeue ne IeìkeÀ meJee&le cenlJee®ee
mecepeuee peelees. keÀejCe Yeeb[JeueeefMeJee³e J³eJemee³ee®eer GYeejCeer keÀjlee ³esle veener. Yeeb[Jeue GYeejleDemeleevee mJele:®es Yeeb[Jeue efkeÀleer Je yee¿e ceeiee&ves efkeÀleer Yeeb[Jeue GYeejCeer kesÀueer peeT MekeÀles ³ee®eeefJe®eej J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjleevee kesÀueer peeles.
3) peesKeerce : J³eJemee³e efveJe[leevee l³ee J³eJemee³eeceO³es efkeÀleer peesKeerce Deens l³ee peesefKeces®es
ÒeceeCe J³eJemee³e efveJe[leevee efJe®eejele IesCes cenlJee®es þjles.
4) meesF& megefJeOee : J³eJemee³e meg© keÀjleevee keÀesCel³ee meesF& mesJee megefJeOee DeeJeM³ekeÀ Demeleele
l³ee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Goe. Jeerpe, HeeCeer, jmles, yeBefkeÀie, mebosMeJenve, meeþJeCetkeÀ F.megefJeOee GHeueyOe Deensle keÀer veenerle ³ee®ee efJe®eej J³eJemee³e efveJe[leevee kesÀuee peelees.
munotes.in
17
5) meJeueleer : mejkeÀej ceeHe&Àle J³eJemee³eeuee keÀesCekeÀesCel³ee meJeueleer efou³ee peeCeej Deensle
³ee®eeosKeerue J³eJemee³e efveJe[leevee efJe®eej kesÀuee peelees. Goe. GlHeeove keÀj, efJe¬eÀer keÀj, DeyekeÀejerkeÀj, Dee³ekeÀj ³ee mJeªHee®ee keÀjeceO³es meJeueleer efceUleele. l³ee®eer ceeefnleer J³eJemee³e efveJe[leeveeefJe®eejele Iesleueer peeles.
6) Òeefle#ee #ecelee : Òel³eskeÀ J³eJemee³e efveJe[leevee lees J³eJemee³e efmLej nesC³eemeeþer efJeefMeä
keÀeueeJeOeer ueeielees. efmLej nesF&He³e¥le Òel³e#e Jeeì HeeneJeer ueeieles. l³eeuee®e Òeefle#ee #ecelee DemescnCeleele. cnCepes®e J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjleevee Òeefle#ee #ecelee ner efJe®eejele I³eeJeer ueeieles.
7) meenme : J³eJemee³e efveJe[leevee J³ekeÌleerves DeeHeu³ee meenme Je=Êeer®ee meg×e efJe®eej keÀjeJee
ueeielees. meenme Je=Êeer peemle Demeu³eeme J³eJemee³e efveJe[er®eer mebOeer DeefOekeÀ Demet MekeÀles. l³eecegUsJ³eJemee³e efveJe[leevee meenme Je=Êeer osKeerue efJe®eejele Iesleueer peeles.
8) yeepeej Hesþ : J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjleevee DeeHeu³ee J³eJemee³eeuee keÀesCel³ee ÒekeÀej®ee
ûeenkeÀJeie& ÒeeHle nesF&ue Je DeeHeu³ee J³eJemee³eeuee mebYeeJ³e keÀesCel³ee yeepeejHesþ ÒeeHle nesleerue ³ee®eeefJe®eej J³eJemee³e efveJe[leevee efJe®eejele Iesleuee peelees.
9) mejkeÀejer OeesjCe : J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjleevee l³ee mebYeeJ³e J³eJemee³eeyeeyele mejkeÀejer
OeesjCe keÀe³e Deens ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve ³eesi³e l³ee J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles.
2.5 J³eJemee³e GÎerÿeb®es JeieeakeÀjCe
JeieeakeÀjCe
4. ceeveJeer
1. ³eesi³e keÀece
Je ceesyeouee
2. efJekeÀemee®eer
mebOeer
3. menYeeie4. keÀe³ee&leerue
meceeOeeve5. jeä^er³e
1. meeceeefpekeÀ v³ee³e
2. íesìîee GÐeespekeÀe®ee
efJekeÀeme
3. jeä^er³e OeesjCeeMeer
megmebiele
4. leebef$ekeÀ veeskeÀj Jeie&
le³eej keÀjCes.
5. mJe³ebHetCe&lee ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
1. vewmeefie&keÀ
1. meeJe&ef$ekeÀ
2. Jee{3. Òeefleÿe↓↓ ↓ ↓ ↓2. DeeefLe&keÀ
1. meeOeve meecegûeer
2. yeepeejHesþ efceUJeCes3. meHeÊeer®es GlHeeove4. veHeÀe efceUefJeCes5. GlHeeokeÀlesle Jee{6. vegleveerkeÀjCe3. meeceeefpekeÀ
1. ®eeieu³ee opee&®eer
Jemlet HegjefJeCes
2. ³eesi³e efkebÀcele
DeekeÀejCes
3. iegbleJeCegkeÀoejeme
³eesi³e ceesyeouee
4. veHeÀe efceUJeCes5. Jemlet®ee ³eesi³e
HegjJeþe
6. jespeieej efveefce&leermunotes.in
18
De) vewmeefie&keÀ efkebÀJee mebIeìveelcekeÀ GefÎäîes -
1) meeJe&ef$ekeÀ : meceepee®³ee keÀener iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e mebmLes®eer mLeeHevee kesÀueer
peeles. J³eJemee³e mebmLesuee efveme&ieeleerue Òel³eskeÀ efpeefJeleÒeceeCes yeeue DeJemLee, kegÀceej DeJemLee, Òeew{DeJemLee DeeefCe HeefjHekeÌJe DeJemLee ³ee DeJemLesletve peeJes ueeieles. cnCepes®e J³eJemee³e ®eeueefJeleeveemeeJe&ef$ekeÀ ¢äerkeÀesve efJe®eejele IesTve J³eJemee³e ®eeueJee®ee ueeielees.
2) Jee{ : mebIeìveelcekeÀ GÎeräeceO³es J³eJemee³ee®eer Jee{ ne Yeeie cenlJee®ee þjlees keÀejCe
J³eJemee³e mebmLesuee mJele:®es DeefmlelJe efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer J³eJemee³ee®eer Jee{ Je efJekeÀeme ³eeIeìkeÀekeÀ[s ue#e HegjJeeJes ueeieles. J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme Jee{efJeC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀeuee melele Òe³elvekeÀjeJes ueeieleele. l³eeefMeJee³e J³eJemee³ee®eer Jee{ nesT MekeÀle veener.
3) veeJe ueewkeÀerkeÀ : DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³e mebmLes®³ee efJekeÀemeeyejesyej®e J³eJemee³e mebmLes®ee
veeJeueewkeÀerkeÀ ns GefÎä cenlJee®es þjles keÀejCe J³eJemee³e mebmLee J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³ee&Jej mJele:®eeveeJeueewkeÀerkeÀ efvecee&Ce keÀ© MekeÀles. veeJeueewkeÀerkeÀ ÒeeHle Peeu³eeveblej J³eJemee³e mebmLesuee ³eesi³e veHeÀeosKeerue ÒeeHle nesT MekeÀlees cnCetve mebIeìveelcekeÀ GefÎäîes efveef½ele keÀjleevee J³eJemee³e OeesjCee®ee meg×eefJe®eej keÀ©ve J³eeJemeeef³ekeÀ veeJeueewkeÀerkeÀ ÒeeHle keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele.
ye) DeeefLe&keÀ GefÎäîes -
1) meeOeve meecegûeer®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀjCes : J³eJemee³eeuee DeeJeM³ekeÀ ueeieCeejer meJe&
meeOevemeecegûeer ³eesi³e efkeÀceleerle SkeÀef$ele keÀjCes ne J³eJemee³ee®ee cegK³e GÎsMe DemeeJee ueeielees keÀejCeGlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje keÀ®®ee ceeue ³eb$emeecegûeer peceerve, ÞeefcekeÀ Jeie&, keÀceerle keÀceerefkebÀceleeruee SkeÀ$e keÀjCes iejpes®es Demeles. l³eecegUs l³ee J³eJemee³eeuee keÀceerle keÀceer GlHeeove Ke®ee&leceesþîee ÒeceeCeele GlHeeove keÀjCes Meke̳e nesles. l³eecegUs GlHeeove Ke®ee&le ye®ele nesTve J³eJemee³emebmLesuee JeepeJeer veHeÀe ÒeeHle nesT MekeÀlees.
2) mebHeÊeer®es GlHeeove keÀjCes : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle JesieJesieȳee Jemlet®es GlHeeove kesÀues
peeles. cnCepes®e keÀ®®³ee ceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve Heke̳ee ceeuee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. Goe.TmeeHeemetve meeKej le³eej keÀjCes, cnCepes®e ûeenkeÀ Jeiee&®³ee DeeJe[er efveJe[ervegmeej JesieJesieȳee Jemlet®eerefveefce&leer keÀjCes ³eeuee®e mebHeÊeer®eer efveefce&leer Demes cnìues peeles keÀejCe l³ee Jemlet®³ee efveefce&leerletve ³eesi ³e
Hewmee efkebÀJee veHeÀe efceUJelee ³esT MekeÀlees cnCepes®e veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer J³eJemee³e mebmLesves mebHeÊeer®eerefveefce&leer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eemeeþer J³eJemee³ekeÀebves mebHeÊeer®eer efveefce&leer keÀjeJeer cnCepes®e ûeenkeÀ eb®³ee
DeeJe[erefveJe[er efJe®eejele IesTve JesieJesieȳee Jemlet®es GlHeeove keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles ³ee ¢äervesÒel³eskeÀ J³eJemee³ekeÀeuee GlHeeovee®eer JesU, GlHeeovee®es ÒeceeCe Je GlHeeovee®es mLeeve efJe¬eÀer mLeeveefveef½ele keÀ©ve®e GlHeeove keÀjeJes ueeieles.
3) yeepeejHesþs efceUefJeCes : ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er®ee efJe®eej keÀ©ve Jemlet®eer efveefce&leer Je
GlHeeovekeÀ©ve ®eeuele veener lej l³ee Jemlet®eer efJe¬eÀer nesCes ns osKeerue cenlJee®es Demeles. cnCepes®e peeefnjeleJe Òeefme×er ceeHe&Àle Jemlet®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee osTve ûeenkeÀ Jeiee&®es meceeOeeve nesF&ue FLesHe³e¥le Òe³elve keÀjeJ es
ueeieleele. cnCepes®e JesieJesieȳee yeepeejHesþe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve J³eJemLeeHekeÀeuee keÀjeJee ueeielees.
4) ûeenkeÀJeie& efvecee&Ce keÀjCes : J³eJemee³ee®³ee ¢äerves Jemletuee keÀe³ece mJe©Heer ûeenkeÀJeie&
efvecee&Ce keÀjCes cenlJee®es Demeles keÀejCe pej J³eJemee³eeuee keÀe³ece mJe©Heer ûeenkeÀ Jeie& efvecee&Ce Peeuee lejmunotes.in
19
J³eJemee³e mebmLesuee veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{lees. l³eecegUs J³eJemee³ekeÀebveer ueeskeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er jenCeerceeve,
yeepeejHesþs®es mebMeesOeve Je ûeenkeÀeb®es mebMeesOeve keÀ©ve ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[ervegmeej Jemletle yeouekeÀ©ve ³eesi³e l³ee Jemlet®eer efveJe[ keÀjCes iejpes®es Demeles. l³eeefMeJee³e keÀe³ece mJe©Heer ûeenkeÀJeie& ÒeeHlenesT MekeÀle veener.
5) veHeÀe efceUefJeCes : J³eJemee³e mebmLes®es veHeÀe efceUefJeCes ns DeeefLe&keÀ GefÎäeleerue cenlJee®es
GefÎä mecepeues peeles. keÀejCe J³eJemee³e mebmLes®eer mLeeHevee veHeÀe efceUefJeCes ³ee GefÎäemeeþer®e PeeuesueerDemeles. peemleerle peemle veHeÀe efceUefJeCes ns pejer GefÎä Demeues lejer J³eJemeeef³ekeÀ O³es³e OeesjCes keÀe³e&He×leer DeeefCe Flej meJe& DeeefLe&keÀ J³eJemeeef³ekeÀ keÀe³e& Heej Hee[tve veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve J³eeJemeeef³ekeÀ
mebmLee keÀjerle Demeles. l³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesle meelel³e jeKetve ûeenkeÀe®³ee DeeJe[erefveJe[ervegmeej
JesieJesieȳee Jemlet®es GlHeeove kesÀues peeles. lemes®e GlHeeefole Jemlet®es efJe¬eÀer Jee{JeC³eemeeþer meelel³eevesÒe³elve kesÀuee peelees. efJe¬eÀesÊej mesJeeosKeerue HegjefJeu³ee peeleele. l³eeletve J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLes®ee
veeJeueewefkeÀkeÀ efometve ³eslees. cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesceeHe&Àle ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er®ee efJe®eej
keÀ©ve JeepeJeer veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesceeHe&Àle kesÀuee peelees.
6) GlHeeokeÀlesle Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes : J³eJemee³e mebmLesuee peemleerpeemle veHeÀe efceUeJee ³ee
GÎsMeeves J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee keÀe³e& keÀjerle Demeles. peemleerle peemle veHeÀe efceUefJeCes ns cenlJee®es GefÎä
Demeues lejer ns GefÎä HetCe& keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ GlHeeove mebmLesuee GlHeeove #ecelesle Jee{ keÀjeJeerueeieles. cnCepes®e GHeueyOe meeOeve meecegûeer®ee peemleerle peemle keÀe³e&#ecelesle JeeHej keÀ©ve GlHeeove
Ke®ee&le ye®ele keÀ©ve GlHeeoveele meelel³e jeKetve GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve veHe̳eele osKeerue Jee{
keÀjeJeer ueeieles. cnCepes®e GlHeeokeÀles®³ee Jee{eryejesyej veHe̳eele osKeerue Jee{ nesles.
7) vegleveerkeÀjCe DeeefCe veeefJev³e : DeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³e mebmLes®es DeefmlelJe efìkeÀJetve
þsJeC³eemeeþer J³eJemee³ekeÀeuee veeefJev³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. vetleveerkeÀjCeecegUs GlHeeovee®³ee
veJeveJeerve leb$ee®ee JeeHej keÀ©ve GlHeeove keÀjeJes ueeieles. keÀejCe mHeOexceO³es efìketÀve jene³e®es Demesue lejvegleveerkeÀjCe cenlJee®es þjles lemes®e veeefJev³ee®ee MeesOe IesTve veJeveJeerve Jemlet®eer efveefce&leer ûeenkeÀeb®³ee
DeeJe[erefveJe[ervegmeej keÀjlee ³esT MekeÀles. l³eecegUs J³eJemee³e mebmLesuee veJeveJeerve yeepeejHesþ ÒeeHle
keÀ©ve IesT MekeÀleele keÀejCe ceeveJeeuee veeefJev³ee®eer DeeJe[ Demeles. veeefJev³e cnCepes veJeefveefce&leerJ³eJemeeef³ekeÀ mebmLesceeHe&Àle veeefJev³ee®ee O³eeme IesTve veJeveJeerve Jemlet®eer efveefce&leer keÀªve veJeveJeerve ûeenkeÀ
Jeie& efvecee&Ce keÀ©ve veJeveJeerve yeepeejHesþe efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. l³eecegUs veeefJev³eeletve
ûeenkeÀ Jeiee&®es meceeOeeve ÒeeHle keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
keÀ) meeceeefpekeÀ GefÎäîes -
1) ®eebieu³ee opee&®eer Jemlet HegjefJeCes : J³eJemee³e mebmLes ceeHe&Àle JesieJesieȳee Jemlet®es efveefce&leer
kesÀueer peeles. lemes®e J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle®e Jemlet Je mesJee®ee meceepeeuee HegjJeþe keÀjCes ns cenlJee®esGefÎä mecepeues peeles cnCepes®e ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er vegmeej Je ceeieCeervegmeej Jemlet®ee JemesJeeb®ee
HegjJeþe kesÀuee peelees. l³eecegUs ûeenkeÀJeie& meceeOeeveer jenlees. cnCepes®e ®eebieu³ee Jemlet®ee HegjJeþe keÀjCes
ns meeceeefpekeÀ GefÎä mecepeues peeles.
2) jespeieej GHeueyOe keÀªve osCes : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle JesieJesieȳee J³eJemee³ee®eer efveefce&leer
keÀªve meceepeeuee jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe keÀªve osCes nsosKeerue cenlJee®es GefÎä mecepeues peeles
keÀejCe J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle Jemlet Je mesJee ³eeb®es GlHeeove keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjC³ekeÀjerlee kegÀMeueDekegÀMeue J³eJemLeeHekeÀer³e ³eemeejK³ee mesJekeÀ Jeiee&®eer ceole I³eeJeer ueeieles. l³eecegUs meceepeeleerue efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleervee jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe nesTve meceepeeleerue peemleerlepeemle ueeskeÀebvee jespeieejmunotes.in
20
GHeueyOe keÀªve osCes ns SkeÀ J³eJemee³ee®es meeceeefpekeÀ keÀe³e& nes³e. jespeieejecegUs J³ekeÌleervee GlHeVe
efceUJetve l³ee®es jenCeerceeve megOeejues peeT MekeÀles.
3) ³eesi³e efkebÀcele DeekeÀejCes : ûeenkeÀebvee ³eesi³e efkebÀceleeruee Jemlet®ee HegjJeþe keÀjCes ns osKeerue
J³eJemee³e mebmLes®es meeceeefpekeÀ GefÎäîes mecepeues peeles. keÀejCe GlHeeokeÀeves kesÀJeU veHeÀe efceUefJeCes ³eeGÎsMeemeeþer Jemlet®eer peemle efkebÀcele DeekeÀejCes ³eesi³e þjle veener lej meceepeeleerue meJe& ûeenkeÀ Jeiee&veer
Jemleer ¸ejsoer keÀjeJeer ³eemeeþer GlHeeokeÀ mebmLesves Jemlet®eer ³eesi³e efkebÀcele DeekeÀeªve Jemlet JesieJesieȳee
ûeenkeÀ Jeiee&vee efJekeÀu³eecegUs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³ee®ee Òe³elve J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle kesÀuee peelees.l³eecegUs J³eJemeeef³ekeÀ mebmLes®es DeefmlelJe efìketÀve jent MekeÀles.
4) YeeieOeejkeÀebvee iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³eebvee ³eesi³e lees ceesyeouee osCes : J³eJemee³eeuee
DeeJeM³ekeÀ ueeieCeejs Yeeb[Jeue JesieJesieȳee ceeiee&ves efceUefJelee ³esles. ns Yeeb[Jeue ³eesi³e l³ee ÒeceeCeeleGHeueyOe JneJes ³eemeeþer J³eJemee³e mebmLee melele Òe³elve keÀjerle Demeles. keÀejCe J³eJemee³e mebmLesves
Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRvee l³ee iegbleJeCegkeÀerJej ³eesi³e ceesyeouee efceUCes iejpes®es Demeles.
³eeefMeJee³e iegbleJeCegkeÀoej l³ee J³eJemee³eele iegbleJeCetkeÀ cenlJee®eer þjles. YeeieOeejkeÀeceeHe&Àle ner iegbleJeCetkeÀkesÀueer peeles. lemes®e yeBkeÀeceeHe&Àle osKeerue keÀpe& ©Heeves osKeerue iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles. l³eeHeemetve Yeeb[Je ue
efveefce&leer nesTve GoîeesieOeboîee®ee efJemleej nesT MekeÀlees. cnCepes®e iegbleJeCetkeÀerJejleer ³eesi³e ceesyeouee
efou³eeme J³eJemee³e Je=×er nesT MekeÀles.
5) veHeÀsKeesjer ns GefÎäs veJns : J³eJemee³e mebmLes®eer mLeeHevee keÀjleevee J³eJemee³eeceeHe&Àle Jemlet
Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀªve l³ee Jemlet Je mesJee ûeenkeÀeb®³ee ceeieCeer vegmeej HegjefJeCes ns DeefYeÒesle Demeles.
l³eecegUs veHeÀe efceUefJeCes ns GefÎäs mecepeues peele veener J³eJemee³ee®eer cetU GefÎä meeceeefpekeÀpeyeeyeoejer Heej Hee[tve veHeÀe efceUefJeCes ns Demeles. cnCepes®e meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeceeefpekeÀ efnle Je
meeceeefpekeÀ mJeemLe meeOeC³ee®ee Òe³elve J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle kesÀuee peelees. DeOegefvekeÀ keÀeUele Òel³eskeÀ
J³eJemee³e mebmLee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer efJe®eejele IesTve®e meeceeefpekeÀ efnle meeOetve®e l³eevetve®e JeepeJeerveHeÀe ÒeeHle keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. cnCepes®e veHeÀe efceUefJeCes ns pejer GefÎäs Demeueer lejer
l³eeletve meeceeefpekeÀ nerle meeOeCes ns cenlJee®es Demeles.
6) Jemlet®ee HegjJeþe ³eesi³e JesUer Je ³eesi³e ÒeceeCeele keÀjCes : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle
meceepee®³ee iejpeeb®ee Hetle&lee ³eesi³e JesUer Je ³eesi³e l³ee ÒeceeCeele keÀjCes ns cenlJee®es GefÎä mecepeues
peeles. cnCepes®e Òel³eskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesves meceepeeuee p³ee Jemlet®eer iejpe Deens l³ee Jemletb®ee HegjJeþe
efve³eefceleHeCes Je ³eesi³e mJeªHeele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles l³eeletve®e meeceeefpekeÀ nerle meeOeues peeles.
[) ceeveJeer GefÎäîes -
1) keÀecee®ee ³eesi³e ceesyeouee : J³eJemee³e mebmLesves keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerbvee keÀecee®ee ³eesi³e ceesyeouee
efceUCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀeceieejebvee l³ee®eer Mew#eefCekeÀ, ceeveefmekeÀ DeeefCe MeejerefjkeÀ Hee$elee efJe®eejele Ies lee l³eebvee
³eesi³e les keÀece efoues Heeefnpes lemes®e l³eebvee l³ee keÀecee®ee ³eesi³e ceesyeouee efouee lej®e l³ee keÀeceieejebvee HeÀe³ eoe
nesTve keÀeceieej Jeie& meceeOeeveer jent MekeÀlees. l³eecegUs GlHeeoveele Jee{ nesT MekeÀles.
2) menYeeie : J³eJemee³e mebmLesle keÀeceieejeb®ee peemleerle peemle menYeeie DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. mebnYeeieecegUs keÀeceieejeb®eer J³eJemee³eeyeÎue Deelceer³elee Jee{les l³eecegUs J³eJemee³e mebmLesves
keÀesCeleener efveCe&³e Iesleevee keÀeceieej J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³eeMeer meuueecemeuele keÀªve efveCe&³e Iesleu³eeves l³ee
efveCe&³ee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee efometve ³esles cnCepes®e menYeeieecegUs J³eJemee³e mebmLes®es DeHesef#ele GefÎämeeO³e nesT MekeÀles.munotes.in
21
3) efJekeÀemee®eer mebOeer : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀe³ex keÀeceieej Jeiee&ceeHe&Àle Heej
Hee[ueer peeleele keÀeceieej Jeiee&®³ee Debieer DemeCeejs efJeefJeOe iegCeIeìkeÀ efJe®eejele Ieslee l³eebvee efJekeÀemeemeeþermebOeer GHeueyOe keÀªve efoueer peeles. l³eeceO³es J³eJemee³e efMe#eCe, efÒeMe#eCe, Mew#eefCekeÀ Hee$elesle Jee{
ye{leer yeoueer Heieej Jee{ F. IeìkeÀeÜejs efJekeÀemee®eer mebOeer keÀeceieejebvee GHeueyOe keÀªve efoueer peeles.
l³eecegUs ceeveJeer GefÎä Heej Hee[ueer peeleele.
4) keÀe³ee&leerue menYeeie : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle keÀeceieej Jeie&keÀ[tve efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀe³ex
Heej Hee[ueer peeleele. keÀeceieejebvee keÀecee®eer efJeYeeieCeer keÀjleevee l³ee®eer DeeJe[efveJe[ efJe®eejele IesTve
efJeYeeieCeer kesÀueer peeles. l³eecegUs l³eebvee keÀeceeletve meceeOeeve ÒeeHle nesles. lemes®e keÀeceeJ³eefleefjkeÌlekeÀejKeev³eeleerue JeeleeJejCe mJe®í DemeeJes lemes®e YejHetj meg³e&ÒekeÀeMe mJe®í nJee ³esC³eepeeC³ee®es jmles
mJe®í DemeeJes GlHeeoveemeeþer JeeHejueer peeCeejer ³eb$emeecegûeer ³eesi³e opex®eer DemeeJeer l³eecegUs
keÀeceieejeb®eerkeÀe³e&#ecelee efìketÀve jentve keÀece keÀjleevee l³eebvee meceeOeeve ÒeeHle nesles.
F) jeä^er³e GefÎäîes :
1) meeceeefpekeÀ v³ee³e : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle JesieJesieȳee J³ekeÌleervee jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe
keÀªve efoueer peeles. lemes®e J³eJemee³e mebmLes®ee Flej J³eJemee³e mebmLesMeer Je J³ekeÌleerMeer melele mebyebOe ³esleDemelees. l³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesuee meeceeefpekeÀ IeìkeÀe®eer peeCeerJe efvecee&Ce nesTvemeceepeeleerue ogye&ue
IeìkeÀebvee J³eJemee³e keÀe³ee&le mebOeer osC³ee®³ee ¢äerves DeveskeÀ Òe³elve kesÀues peeleele. cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀ
mebmLesceeHe&Àle meeceeefpekeÀ v³ee³e ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
2) íesìîee GoîeespekeÀeb®ee efJekeÀeme : DeOegefvekeÀ keÀeUele yeskeÀejer®eer mecem³ee efvecee&Ce Peeuesueer
efometve ³esles. ner mecem³e mees[efJeC³eemeeþer ceesþîee Goîeesieebvee HegjJeþe keÀjCeeN³ee íesìîee GÐeespekeÀe®eer
mLeeHevee keÀªve ûeeceerCe Je Menjer Yeeiee®ee meceleesue efJekeÀeme meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. l³eecegUsíesìîee GoîeesieOebos efJekeÀefmele nesTve l³ee Yeeiee®ee efJekeÀeme nesT MekeÀlees.
3) mJe³ebHetCe&lee Je efve³ee&leermeeþer keÀe³e& : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle GlHeeovee®es keÀe³e& keÀjleevee les
mJe³ebHetCe& ¢efäkeÀesveeletve HetCe& keÀjlee ³esF&ue ³ee®³eekeÀ[s ue#e efoues peeles. cnCepes®e keÀener Jemlet®eer HejosMeelet ve
Dee³eele keÀªve l³ee Jemletle DeeHeu³eeosMeele GlHeeove keÀjCes lemes®e l³ee®³ee He³ee&³eer þjCeeN³eeJemletb®es GlHeeove
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles lemes®e efve³ee&le Je=×er keÀªve HejkeÀer³e ®eueve efceUefJeC³ee®ee peemleerlepeemle Òe³elve
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eecegUs GoîeesieOeboîee®ee efJekeÀeme nesT MekeÀlees.
4) jeä^er³e OeesjCeeMeer megmebiele GlHeeove keÀjCes : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle pes GlHeeove kesÀues
peeles les jeä^er³e OeesjCeeMeer megmebiele Demes DeewoîeesefiekeÀ OeesjCe DemeeJes keÀejCe J³eJemee³e mebmLesves jeä^er³e
mejkeÀej®es efJekeÀemee®es DeeefLe&keÀ OeesjCe efJe®eejele IesTve l³eeÒeceeCes keÀe³e& keÀjeJes ueeieles. Goe. pejmejkeÀejCes OeesjCe meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee keÀceer efkebÀceleeruee Jemlet GHeueyOe keÀªve osCes Demes Demeues
lej l³ee OeesjCee®ee eqmJekeÀej keÀªve J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesves l³ee OeesjCee®eer ÒeYeeJeerHeCes DebceueyepeeJeCeer
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLesves mejkeÀejer OeesjCeeMeer megmebiele Demes OeesjCeeqmJekeÀejCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
5) leebef$ekeÀ veeskeÀjJeie& le³eej keÀjCes : DeeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³e mebmLes®ee efJekeÀeme
keÀjeJe³ee®ee Peeu³eeme DeewoîeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee leebef$ekeÀ %eevee®eer pees[ osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eemeeþerDeewoîeesefiekeÀ mebmLesle keÀeceieejebvee leebef$ekeÀ %eevee®es ÒeefMe#eCe efMe#eCe osTve leebef$ekeÀ keÀewMeu³e efJekeÀefmele
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. leebef$ekeÀ veeskeÀjJeie& ner l³ee osMee®eer meeOeve mebHeÊeer mecepeueer peeles.
keÀejCe leebef$ekeÀ veeskeÀj Jeiee&ceeHe&Àle l³ee osMee®ee DeewoîeesefiekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeOeuee peeT MekeÀlees
l³ee ¢äerves ns GefÎä osKeerue cenlJee®es mecepeues peeles.munotes.in
22
2.6 DeeefLe&keÀ GefÎäîes DeeefCe meeceeefpekeÀ GefÎäs ³eeleerue HeÀjkeÀ
(Distingwish between Economic
Objective and Social Objectives.
DeeefLe&keÀ GefÎ<ìs
1) DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
DeeefLe&keÀ GefÎäs ner J³eJemee³ee®³ee DeeefLe&keÀ
OeesjCeebMeer efveie[erle Demeleele. p³eeÜejsJ³eJemee³eeceO³es Hewmee efkebÀJee mebHeÊeer®eer efveefce&leerkesÀueer peeles.
2) GÎsMeJ³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ yeepet YekeÌkeÀce
keÀjC³eemeeþer DeeefLe&keÀ GefÎäeb®eer Hetle&lee keÀjeJeerueeieles. J³eJemee³eeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee HewMeeÜejsJ³eJemee³ee®eer Je=×er kesÀueer peeles.
3) meeceeefJeä IeìkeÀDeeefLe&keÀ GefÎäebceO³es veHe̳eeceO³es Jee{ keÀjCes,
opexoej GlHeeovee®eer efveefce&leer, mebHeÊeer efvecee&CekeÀjCes, efJe¬eÀ³eJe=×er keÀjCes. GlHeeove Ke®ee&ceO³esye®eleer ÒeeHle keÀjCes, GlHeeoveeceO³es Jee{ keÀjCesF. IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
4) J³eJemee³eeMeer DemeCeeje mebyebOeDeeefLe&keÀ GefÎäs J³eJemee³ee®³ee ¢äerves
HeÀe³eÐee®eer Demeu³eecegUs l³eeb®ee J³eJemee³eeMeerpeJeU®ee mebyebOe Demelees.
5) ¢efäkeÀesveDeeefLe&keÀ GefÎäs ner J³eJemee³ee®³ee ÒeejbYeer®³ee
keÀeueeHeemetve ®eeuele Deeuesueer Deensle. l³eecegUsDeeefLe&keÀ GefÎäebvee J³eJemee³eeuee ÒecegKe YeeieDemes mecepeues peeles.
6) Deûe¬eÀceDeeefLe&keÀ GefÎäs Heej Hee[u³eeefMeJee³e meeceeefpekeÀ
GefÎäs. Heej Hee[lee ³esleele. cnCetve DeeefLe&keÀGefÎäebvee Deûe¬eÀce ÐeeJee ueeielees.meeceeefpekeÀ GefÎäs
meeceeefpekeÀ GefÎäs ner J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer DeeefCe meceepe keÀu³eeCe F. Meerefveie[erle Demeleele.
meceepeeceO³es J³eJemee³ee®es mLeeve efkebÀJee DeefmlelJe
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ GefÎäeb®eHetle&lee kesÀueer peeles l³eecegUs J³eJemee³ee®eermeceepeeceO³es ®eebieueer Òeeflecee efkebÀJee veeJeueewefkeÀkeÀle³eej nesles.
meeceeefpekeÀ GefÎäebceO³es meceepeeuee opes&oej
Jemlet, JeepeJeer efkebÀceleeruee DeeefCe JesUsJej GHeueyOekeÀ©ve osCes, meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀebveel³eeb®³ee ³eesieoeveeyeeyele ³eesi³e ceesyeouee osCes,meeceeefpekeÀ GHe¬eÀceebceO³es menYeeieer nesCes, ®eebieuesHe³ee&JejCe efvecee&Ce keÀjC³eeme ceole keÀjCes.
meeceeefpekeÀ GefÎäs ner meceepee®³ee HeÀe³eÐee®eer
Demeu³eecegUs l³eeb®ee J³eJemee³eeMeer peJeU®eemebyebOe vemelees.
meeceeefpekeÀ GefÎäs ner DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele
efJekeÀefmele Peeuesueer mebkeÀuHevee Deens. l³eecegUsmeeceeefpekeÀ GefÎäebvee J³eJemee³ee®ee og³³ece Yeeiemecepeues peeles.
DeeefLe&keÀ GefÎäebvelej meeceeefpekeÀ GefÎäs Heej
Hee[eJeer ueeieleele. cnCetve meeceeefpekeÀ GefÎäebveeog³³ece mLeeve efoues peeles.
munotes.in
23
7) HeÀe³eoe
DeeefLe&keÀ GefÎäeb®ee HeÀe³eoe J³eJemee³eebvee nesle
Demelees cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefLe&keÀGefÎäeb®³ee nsletves Òesefjle nesleele.
8) HejmHejeJeuebyevemeeceeefpekeÀ GefÎäebJej DeeefLe&keÀ Godefoäs
DeJeuebyetve vemeleele.
9) J³eeHleerDeeefLe&keÀ GefÎäeb®eer J³eeHleer J³eJemee³ee Hegjleer
ce³ee&efole Demeles.
10)nsletDeeefLe&keÀ GefÎäeb®ee nslet J³eJemee³eeuee DeefmlelJe
ÒeeHle keÀ©veo osCes DeeefCe J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀyeepet YekeÌkeÀce keÀjCes ne Demelees
2.7 DeeefLe&keÀ GefÎäs DeeefCe meeceeefpekeÀ GefÎäs ³eeceO³es mecevJe³e
efvecee&Ce keÀjCes (Reconciliation of Economic
Objectives and Social Objectives)
DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ GefÎäs ³eeceO³es JejerueÒeceeCes cetueYetle HeÀjkeÀ Demeuee lejer
oesneWceO³es mecevJe³e efvecee&Ce keÀjCes pemes iejpes®es Deens. keÀejCe ner oesvnerner GefÎäs SkeÀceskeÀebJejDeJeuebyetve Deens. pemes keÀer DeeefLe&keÀ GefÎäebceO³es veHeÀe efceUefJeCes, ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove keÀjCes³ee yeeyeer ûeenkeÀeb®³ee ÒeeflemeeoeJej DeJeuebyetve Deensle. l³eecegUs DeeHeveeme Demee DeLe&yeesOe neslees keÀerDeeefLe&keÀ GefÎäeb®eer Hetle&le keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ GefÎäs cenÊJee®eer Deensle. l³ee®eÒeceeCes veHe̳ee®eerÒeeHleer Peeu³eeefMeJee³e J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀ GefÎäeb®eer Hetle&lee keÀ© MekeÀle veener cnCetve ³ee oesveGefÎäebceO³es meebie[ Ieeuetve J³eJemee³eeuee DeeHeueer Flej GefÎäs Heej Hee[eJeer ueeieleele. DeeefLe&keÀ DeeefCemeeceeefpe GefÎäebceO³es cesU IeeueCes iejpes®es Deens l³eeefMeJee³e J³eJemee³eeuee DeeHeues keÀe³e& meg©JeeleerueeveHeÀe nesF&ue. Hejbleg meeceeefpekeÀ GefÎäebkeÀ[s ogue&#e kesÀu³eeme meceepe meg×e l³ee J³eJemee³eekeÀ[s ogue&#ekeÀjerve. l³eecegUs ³ee J³eJemee³ee®³ee veH³eeJej HeefjCeece nesF&ue ner efmLeleer keÀe³ece mJe©Hee®eer Dee{UtveDeeu³eeme SkeÀ efoJeme le³ee J³eeJemeeef³ekeÀeuee DeeHeuee J³eJemee³e yebo keÀjeJee ueeiesue. cnCetve DeeefLe&keÀGefÎäs DeeefCe meeceeefpekeÀ GefÎäs ³eeceO³es meg³eesi³e cesU IeeueCes iejpes®es Deens ns DeeHeCeeme Heg{erueIeìkeÀeb®³ee mene³³eeves mHeä keÀjlee ³esF&ue.meeceeefpekeÀ GefÎäeb®ee HeÀe³eoe meceepeeuee nesle
Demelees. cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀGefÎäeb®³ee nsletves Òesjerle nesle veenerle.
DeeefLe&keÀ GefÎäebJej meeceeefpekeÀ GefÎäs
DeJeuebyetve Demeleele.
meeceeefpekeÀ GefÎäeb®eer J³eeHleer ûeenkeÀ DeeefCe
meceepe DeMeer J³eeHekeÀ mJe©Hee®eer Demeles.
meeceeefpekeÀ GefÎäeb®ee nslet J³eJemee³ee®eer Òeeflecee
meceepeeceO³es efvecee&Ce keÀjCes ne Demelees.
munotes.in
24
1) veHeÀe DeeefCe ûeenkeÀeb®es meceeOeeve
veHe̳ee®ee mebyebOe DeeefLe&keÀ GefÎäebMeer ³eslees lej ûeenkeÀ meceeOeevee®ee mebyebOe meeceeefpekeÀ
GefÎäebMeer ³eslees. cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀebvee veHeÀe efceUefJeleevee ûeenkeÀeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. l³eemeeþerûeenkeÀebvee opexoej Jemlet JeepeJeer efkebÀceleeruee DeeefCe JesUsJej GHeueyOe keÀ©veo sCes, efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®eeueeYe osCes, YesmeU, meeþsyeepeer, cekeÌlesoejer F. Deefveÿ ÒeLeeb®ee DeJeuebye ve keÀjlee efveYexU Jemlet GHeueyOekeÀ©ve osTve ûeenkeÀeb®es Deejesi³e Je l³eebvee mebj$eCe ÒeeHle nesF&ue DeMeer YetefcekeÀe J³eeJemeeef³ekeÀeb®eer DemeeJeer.Jemlet Je mesJeeb®eer ûeenkeÀebvee meefJemlej ceeefnleer HegjJetve Òel³e#e vecegv³eeÒeceeCes Jemlet Je mesJee GHeueyOe keÀ©veosCes DeeefCe l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[er peesHeemeCes ³eecegUs ûeenkeÀ meceeOeeveele Jee{ nesles Je l³eecegUs efJe¬eÀerJe=×er nesles. J³eeJemeeef³ekeÀe®³ee veHe̳eele Jee{ nesles lej ûeenkeÀebvee meceeOeeve ÒeeHle nesles.
2) veHeÀe DeeefCe keÀeceieej
keÀeceieej ne IeìkeÀ meceepeeMeer efveie[erle Deens. lees J³eJemee³ee®³ee veHe̳eeceO³es Yej IeeueCeeje
IeìkeÀ Deens. l³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀeves ÒeLece l³eeuee jespeieej GHeueyOe keÀ©ve Ðee³e®ee Demelees. l³eebveeDeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®es ÒeefMe#eCe osTve l³eeb®³ee keÀewMeu³eele Jee{ keÀ©ve l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Jee{JetveJ³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJelee ³esles Je l³eeÜejs ceþîee ÒeceeCeeJej veHeÀe efceUefJelee ³eslees. ³eemeeþerkeÀeceieejebvee JeepeJeer Jesleve osCes, l³eebvee efJeefJeOe meJeueleer HegjefJeCes, ûeenkeÀ cnCetve l³eebvee ûeenkeÀebÒeceeCesJemlet Je mesJee GHeueyOe keÀ©ve osTve l³eeb®es menkeÀe³e& efceUJetve J³eJemee³ee®³ee ueeYeeceO³es Jee{ keÀjlee³esles. J³eeJemeeef³ekeÀeves jespeieej HegjefJeu³eecegUs keÀeceieejebvee Jesleve efceUles. ³ee JesleveeÜejs keÀeceieejJ³eeJemeeef³ekeÀebveer le³eej kesÀuesu³ee Jemlet DeeefCe mesJee Kejsoer keÀjleele Je l³eeb®³eepeJeUerue Hewmee HegvneJ³eJemee³eebkeÀ[s peelees. l³eecegUs J³eJemee³ee®³ee veHe̳eele Jee{ nesles. keÀeceieej keÀu³eeCe Je megefJeOee neJ³eJemee³eeb®³ee ¢efäves meeceeefpekeÀ GefÎäeb®ee SkeÀ Yeeie Deens.
3) veHeÀe DeeefCe meeceepeefnle
J³eJemeeef³ekeÀebveer veHeÀe efceUefJeleevee kesÀJeU veHeÀe ns®e J³eJemee³ee®es SkeÀcesJe GefÎä Deens ns
mecepet ve³es. J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeeefCe yeebefOeuekeÀer®ee SkeÀ Yeeie cnCetve l³eebveemeceepeefnlee®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. keÀesCel³eener J³eJemee³ee®eer pe[CeIe[Ce, efJekeÀeme, mLew³e&, veHeÀeF. yeeyeer ®eebieu³ee mecepeeJej Je meceepeeves l³ee J³eJemee³eeuee efouesu³ee Heeefþby³eeJej DeJeuebyetve Demeleele.cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀebveer meceepee®ee efJe®eej keÀjCes iejpes®es Deens. l³eemeeþer meceepee®eer mesJee ns Je´lemecepeues Heeefnpes. Deepe meceepeeceO³es p³ee JesieJesieȳee mecem³ee Deensle l³ee mees[efJeC³eemeeþer Òel³eskeÀJ³eeJemeeef³ekeÀeves DeeHeuee Keejesìer®ee menYeeie Iesleuee Heeefnpes. meJe&me mecem³ee MeDemeve mees[Jet MekeÀleveener. l³eemeeþer meeceeefpekeÀ GHe¬eÀce jeyeefJeleevee MeDemeveeuee meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®es ³eesieoeveDeeJeM³ekeÀ Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ ns mebHeÊeer efvecee&Ce keÀjCeejs ceeuekeÀ Demeu³eecegUs l³eebveer veHe̳eeleerueLees[emee Yeeie meceepeemeeþer osCeieer mJe©Heele osTve meeceeefpekeÀ GHe¬eÀceebceO³es menYeeieernesTvemeceepemesJee keÀjeJeer. l³eeb®ee HeÀe³eoe Demee keÀer meceepeeceO³es l³ee J³eJemee³eeves ueewefkeÀkeÀ cetu³eJee{les. meceepeeuee Heeefþbyee Jee{lees Je efJe¬eÀerceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ nesTve l³ee J³eJemee³ee®³eeveHe̳eeceO³es Jee{ peeuesueer efometve ³esles. cnCetve DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ GefÎäebceO³es mecevJe³e efvecee&CekeÀjC³ee®eer iejpe Deens.munotes.in
25
2.8 meejebMe
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee DeY³eeme keÀjleevee Debleie&le He³ee&JejCe Je yee¿e He³ee&JejCee®ee nesCeeje
HeefjCeece efometve Deeuee. lemes®e Deeblejjeä^er³e mlejeJej peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìve, Deeblejjeä^er³eHee&JejCee®ee Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ HeefjCeece keÀjle neslees ³ee®eer meefJemlej ceeefnleer efceUeueer. ³eeJeªveDemes efometve ³esles keÀer J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®es meblegueve meeOeC³eemeeþer Jejerue meJe& IeìkeÀeb®ee efJe®eejkesÀuee peelees.
2.9 ÒeMve
1) Debleie&le He³ee&JejCe cnCepes keÀe³e ? Debleie&le He³ee&JejCee®es IeìkeÀ mHeä keÀje.
2) yee¿e He³ee&JejCe cnCepes keÀe³e? yee¿e He³ee&JejCee®es IeìkeÀ mHeä keÀje.3) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee cnCepes keÀe³e ? l³ee®eer JewefMeäîes meebiee.4) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®ee YeejleeJej nesCeeje HeefjCeece mHeä meebiee.
5). J³eJemee³e efveJe[er®eer Òeef¬eÀ³ee mHeä keÀje ?
6) J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ GefÎäîes mHeä keÀje ?
♦♦♦♦♦
munotes.in
26
IeìkeÀ -3
munotes.in
27
iegbleJeCetkeÀeruee ®eeuevee osC³ee®es OeesjCe Yeejle mejkeÀejves eqmJekeÀejues l³ee®eyejesyej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee
peeieeflekeÀerkeÀjCeemeeþer Kegueer keÀjC³eele Deeueer cnCepes®e HejosMeeleerue GoîeesieOebos HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ JeHejkeÀer³e leb$e%eeve Yeejleele ³esC³eemeeþer keÀesCelesner ÒeefleyebOe ueeoC³eele Deeues veenerle cnCepes®e keÀe³eoîeeleeruepee®ekeÀ Deìer keÀe{tve ìekeÀC³eele Deeu³ee cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ #es$ee®es KeepeieerkeÀjCe keÀjC³ee®es OeesjCe YeejlemejkeÀejves 1991 veblej eqmJekeÀejues l³eecegUs HejkeÀer³e kebÀHev³eeveer ceesþîee ÒeceeCeele Yeejleele Goîeesie J³eJemee³emLeeHeve keÀªve l³ee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®ee meelel³eeves Òe³elve keÀjerle Deensle.
3.2 GoejerkeÀjCe
DeeefLe&keÀ ¢äerkeÀesveeletve GoejerkeÀjCe keÀjCes cnCepes®e GoîeesieOeboîeemeeþer efkebÀJee
J³eJemee³eemeeþer DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e nes³e. GoîeesieOeboîee®³ee Jee{ermeeþer l³ee Goîeesie OeboîeeceO³es efveCe&³eIesC³ee®es mJeeleb$³e l³ee®e Goîeesie Oeboîeeleerue ceeuekeÀebvee osC³eele Deeues l³eeuee®e GoejerkeÀjCe DemescnCeleele. GoejerkeÀjCeecegUs GoîeesieJ³eJemee³ee®ee keÀceer keÀeueeJeOeerle peemleerle peemle efJekeÀeme nesTMekeÀlees. ner mebkeÀuHevee GoejerkeÀjCeele DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee mHeäkeÀjC³eemeeþer Keeueerue J³eeK³ee efJe®eejele IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
[e@. Sce. jecevepeves³egue : ’DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe cnCepes Dee³eele Je GlHeeove
iegbleJeCegkeÀerJejerue efveye¥Oe, efve³eb$eCes Je HejJeeves cees[erle keÀe{Ces nes³e.“
(“Economic
liberalisation means scraping of the undesirable restrictions
controls and licensing over investment imports and production.”)
[e@. Jner Sve. De$eer : ’GoejerkeÀjCe cnCepes DeeefOekeÀ efJemle=le efkebÀcele ³eb$eCes®ee JeeHejkeÀjCes
nes³e keÀer p³ee ³eesies J³eeHeej He×leerle efve³ee&le efJejesOeer ÒeJe=Êeer keÀceer nesF&ue Je DeLe&J³eJemLesuee keÀe³e&#ecele e
Je mHeOee& Jee{efJeCes Meke̳e nesTve efJeefJeOe yebOeves veä keÀjleevee leer keÀceer keÀjCes cnCepes®e GoejerkeÀjCenes³e.“
(“Economic liberalisation means more extensive use of the pricemechanism that would reduct the antiexport bias of thetrade regime thedistortions in the economy should be minimised. if not fully abolished inorder to increase efficiency and competition in the economyu.”
Dr.A.N.Atri.)
3.2.2 GoejerkeÀjCee®eer DeeJeM³ekeÀlee :
Yeejleele HetJeea meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³eeceeHe&Àle Goîeesie Je J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme kesÀuee peele neslee.
Hejbleg GoîeesieOeboîee®³ee efJekeÀemeeuee cnCeeJee lesJe{e JeeJe efceUle veJnlee cnCetve Yeejleeuee 1970 veblejGoejerkeÀjCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemet ueeieueer Hejbleg jepekeÀer³e nmle#esHeecegUs GoejerkeÀjCe nesT MekeÀuesveener. KeN³ee DeLee&ves 1991 veblej veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCe peeefnj Peeu³eeveblej KeN³ee DeLee&vesGoejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee megª Peeueer Yeejlee®es l³eeJesUs®es HebleÒeOeeve Heer.Jner. vejefmebnjeJe ³eebveerGoejerkeÀjCee®³ee OeesjCeeuee ®eeuevee efoueer Je veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCe peenerj kesÀues l³eeceO³es -munotes.in
28
1) veJeerve DeewoîeesefiekeÀ OeesjCe peenerj kesÀues.
2) veJeerve efJeosMeer J³eeHeej OeesjCe peenerj keÀjC³eele Deeues.3) veJeerve efJeefvece³e oj OeesjCe peeefnj keÀjC³eele Deeues.4) keWÀêer³e Deboepe He$ekeÀ 1991-92 ceO³es GoejerkeÀjCeemeeþer ®eeuevee osC³ee®ee OeesjCe
eqmJekeÀejC³eele Deeues.
3.2.3 GoejerkeÀjCee®es Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej nesCeejs HeefjCeece -
1) leerJe´ mHeOee& : Yeejlee®es pesJne veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCe mJeerkeÀejues l³eeJesUer DeewoîeesefiekeÀ
#es$eele leerJe´ mJeªHee®eer mHeOee& efvecee&Ce Peeueer. efJeMes
leb$e%eeve GHeueyOe nesT ueeieues. l³eecegUs Òel³eskeÀ kebÀHeveeruee mebMeesOeve efJemleej keÀe³e&¬eÀce neleer I³eeJesueeieues Dev³eLee l³ee kebÀHev³ee mHeOexceO³es efìketÀve jenCes DeMeke̳e yeveues. Goe. Deew
GoîeesieOeboîeebvee JesieJesieȳee JemletbMeer efve³ee&le keÀjC³eeme HejJeeveieer efceUeueer cnCepes®e Yeejleer³eGoîeesOeboîeebvee Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþ Kegueer keÀªve osC³eele Deeueer. ³ee®ee®e HeÀe³eoe cnCetve HejkeÀer³e®eueve GHeueyOe nesT ueeieues. Je Yeejleeleerue kebÀHev³eebvee DeeHeueer GlHeeoves megOeejC³eeme JeefJemleejerkeÀjCe keÀjC³eeme mebOeer ÒeeHle Peeueer. l³eecegUs HejosMeeletve keÀ®®ee ceeue ³eb$emeecegûeer Je leb$e%eeveDee³eele keÀjC³eele ³esT ueeieues. l³ee®ee HeÀe³eoe cnCetve Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele efve³ee&leeruee ceesþîeeÒeceeCeele ®eeuevee efceUeueer.
4) efJeueerveerkeÀjCee®eer Yeerleer : GoejerkeÀjCeecegUs Yeejleeleerue yengmebK³e kebÀHev³eebvee Flej ceesþîee
kebÀHev³eele efJeefueveerkeÀjCe keÀjeJes ueeieues. DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs ueneve uenevekebÀHev³eeb®es DeefmlelJe veä nesT ueeieues. Goe. [er.meer.Sce Je osJet kebÀHev³eeveer 1995 ceO³es meb³egeqkeÌlekeÀÒekeÀuHe GYee kesÀuee. Hejbleg veblej oef#eCe keÀesefj³ee®³ee osJeg kebÀHeveerves DeeHeuee Yeeb[Jeueer efnmmee yeveefJeueeJe keÀeueeblejeves [er.meer.Sce. ®es veeJe peeTve osJet ceesìme& Fbef[³ee efue. Demes veecekeÀjCe keÀjC³eele Deeues.
5) ûeenkeÀeefYecegKe yeepeejHesþ : DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCeecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove kesÀues
peeT ueeieues. l³ee®eÒeceeCes efJe¬eÀer osKeerue ceesþîee ÒeceeCeele nesT ueeieueer. cnCepes®e DeOegefvekeÀ keÀeUelemeJe& yeepeejHesþe ¿ee ûeenkeÀeefYecegKe Peeuesu³ee efometve ³esleele. cnCepes®e ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[erefJe®eejele IesTve®e JesieJesieȳee Jemlet®es GlHeeove kesÀues peeles. l³eecegUs ûeenkeÀebvee cegyeuekeÀ ÒeceeCeele JemletGHeueyOe nesT MekeÀleele. l³eecegUs ûeenkeÀ Jeie& meceeOeeveer jenlees.
6) J³eJemLeeHevee®es DeOegefvekeÀerkeÀjCe : GoejerkeÀjCeecegUs Yeejleeleerue ueIegGoîeesieOeboîee Heg{s
veJeerve ÒeMve veJeerve DeeJneves efvecee&Ce Peeueer Deensle. Òel³eskeÀJesUer veJeerve meg©Jeele veJeerve mebIeìvee Je veJesvesle=lJe ³ee ieesäer®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer. l³ee®ee Yeejleer³e kebÀHev³eeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece Peeuesuee efometve³eslees. Goe. efjuee³evme kebÀHeveerves pegv³ee DeveskeÀ kebÀHev³eebvee ceeies ìekeÀuesues efometve ³esles.
munotes.in
29
7) yengjeä^ kebÀHev³eekeÀ[tve DeeJneve : Yeejleeves GoejerkeÀjCee®es OeesjCe eqmJekeÀejues Hejbleg
Yeejleer³e kebÀHev³ee®³ee J³eJemLeeHekeÀebveer DeeHeueer keÀe³e&#ecelee Je GlHeeokeÀlee Jee{efJeCes DeeJeM³ekeÀ nesles.lej®e yengjeä^ kebÀHev³eeHeg{s efìkeÀeJe ueeieCes Meke̳e nesF&ue. Hejbleg yengjeä^ kebÀHev³ee®es DeeJneve HesuevesYeejleer³e kebÀHev³eebvee DeJeIe[ nesT ueeieues l³eecegUs Yeejleer³e kebÀHev³eeJejleer l³ee®ee efJeHeefjle HeefjCeecenesT ueeieuee.
3.3 KeepeieerkeÀjCe (Privatisation)
Yeejleeves 1991 veblej GoejerkeÀjCee®es OeesjCe mJeerkeÀe©ve KeepeieerkeÀjCee®es OeesjCener
DeJeuebyeues KeepeieerkeÀjCeele meeJe&peefvekeÀ ceeuekeÀer ner Keepeieer J³ekeÌleerkeÀ[s nmleeblejerle keÀjCes Demeece³ee&oerle DeLe& neslee lej KeepeieerkeÀjCe cnCepes meeJe&peefvekeÀ #es$ee®es ceeuekeÀer nkeÌkeÀ ve yeouelee cegkeÌleJ³eJemLeeHeve Je efve³eb$eCe Keepeieer J³ekeÌleerkeÀ[s meesHeefJeCes Demee J³eeHekeÀ DeLe& IesC³eele Deeuee neslee.Yeejleeves osKeerue KeepeieerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee efJe®eejele Iesleevee J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee efJe®eejele IesC³ee®esOeesjCe þjefJeues. l³eecegUs meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue kebÀHev³ee®es J³eJemLeeHeve Je efve³eb$eCe Keepeieer J³ekeÌleerkeÀ[smeesHeefJeC³eele Deeues. l³eecegUs Yeejleele megªJeeleerue KeepeieerkeÀjCee®ee cnCeeJee lesJe{e efJekeÀeme Peeuesueeefometve ³esle veener. l³eemeeþer KeepeieerkeÀjCee®³ee J³eeK³ee efJe®eejele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
J³eeK³ee :
DeLe&le%e [e@. o.Me. HeW[mes : ’jeä^e®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeleerue mejkeÀej®ee menYeeie keÀceer
keÀjCes cnCepes KeepeieerkeÀjCe nes³e.“
(Dr. D. R. Pendse “privatisationis a process
which reduces the involvement of the state or public sector in country’s
economic activitiy.”
[seqJn[ nsje@u[ : ’yeepeejeefOeefÿle vemeuesu³ee DeeefLe&keÀ J³eJemLes SsJepeer yeepeejeefOeefÿle
DeLe&J³eJemLee meg© keÀjCes cnCepes KeepeieerkeÀjCe nes³e.“ (David Haroid. “privatisation is
the substitution of the market system of allocation for non-market
systems.”)
yeeye&j ueer Je pee@ve vesefueme : ’KeepeieerkeÀjCe cnCepes GÐeesie Oeboîee®³ee ceeuekeÀerceO³es
Keepeieer #es$e iegbleJeC³ee®eer meJe&meeOeejCe Òeef¬eÀ³ee nes³e efkebÀJee mejkeÀejer ceeuekeÀer®³ee Goîeesieeb®eer J³eJemLeeHeenCes nes³e. cnCepes®e ³ee Meyoe®ee meboYe& meJe& kebÀHeveer HegCe&le: efkebÀJee DeMele: Keepeieer efJekeÀle IesC³eeMeerDeens. ³eeceO³es GHe³eesie ®eeueefJeC³eemeeþer osC³ee®ee efkebÀJee J³eJemLeeHevee®es KeepeieerkeÀjCe ³ee®eener meceeJesMeneslees ns J³eJemLeeHevee®es KeepeieerkeÀjCe J³eJemLeeHeve keÀjej. Yee[sHeÆerves ®eeueefJeC³eeme osCes efkebÀJee cegkeÌleJ³eJemLee ³eeb®³ee mJe©Heele Demeles.“
(Barbara Lee and John Nellis
“privatisationis is the general process of involving the private sector
in the ownership or operation of a state owned enterprise, thus,the term refers to private purchase of all or part of the company. Itcovers contracting our and the privation of management throughmanagement controls, lease or franchise arrangements.”
Jejerue JeeK³esJe©ve Demes efometve ³esles keÀer KeepeieerkeÀjCe cnCepes Keepeieer #es$eeuee meeJe&peefvekeÀ
#es$ee®es DeefOekeÀej meesHeefJeCes efkebÀJee DeLe&J³eJemLesle Keepeieer #es$ee®ee efnmmee Jee{efJeCes. cenCepes®e mejkeÀejerGoîeesieeleerue 50… Hes#ee peemle YeeieYeeb[Jeue Keepeieer #es$eekeÀ[s nmleeblejerle keÀjCes nes³e.munotes.in
30
3.3.2 KeepeieerkeÀjCee®eer DeeJeM³ekeÀlee ö
YeejleeceO³es KeepeieerkeÀjCee®eer 1991 veblej DeeJeM³ekeÀlee Yeemet ueeieueer. cnCepes®e
meeJe&peefvekeÀ #es$eeves He³ee&Hle keÀe³e&#ecelee Je Yeeb[Jeuee®eer GlHeeokeÀlee ve oeKeefJeu³eecegUs DeveskeÀ osMeeleDeeefLe&keÀ megOeejCesuee meg©Jeele Peeueer. Yeejleeves osKeerue peieeleerue DeveskeÀ osMee®es GoenjCes efJe®eejeleIeslee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee osKeerue KeepeieerkeÀjCeemeeþer Kegueer keÀjC³eele Deeueer. keÀejCe peeieeflekeÀDeveskeÀ osMeebvee KeepeieerkeÀjCee®es OeesjCe mJeerkeÀejeJes cnCetve Deeblejjeä^er³e veeCes, efveOeer, peeieeflekeÀ yeBkeÀJe DecesefjkesÀ®³ee oyeeJeecegUs KeepeieerkeÀjCee®es OeesjCe mJeerkeÀejeJes ueeieues.
3.3.3 Yeejleeleerue KeepeieerkeÀjCee®es OeesjCe Je l³ee®es HeefjCeece -
Yeejleeves osKeerue KeepeieerkeÀjCe keÀjeJes ³eemeeþer JesieJesieȳee efMeHeÀejMeer keÀjC³eele Deeu³ee
ke=À
mejkeÀejer Goîeesieebvee efoues peeCeejs efJeMes
Deeueer.
3) 1988®³ee meecebpem³e keÀjej leb$eevegmeej yengefJeOe efve³eb$eCe He×le keÀceer keÀ©ve mejkeÀejer
Go³eesiee®es Goej oe³eerlJe Jee{JeC³eele Deeues.
4) mejkeÀejves efve³egkeÌle kesÀuesu³ee DeewoîeesefiekeÀ Je DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee Hegve&efJe®eej keÀjC³eele Deeuee
cnCepes®e leesìîeele ®eeueCeeN³ee Goîeesiee®e efJeme&peve keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
5) meeJe&peefvekeÀ Go³eesieeb®eer Hegve&j®evee keÀjC³ee®³ee meboYee&le mejkeÀejves efveieg&leJeCegkeÀ keÀjC³ee®es
OeesjCe mJeerkeÀe©ve Goîeesie OeboîeeceO³es Yeeie Yeeb[Jeueeb®eer efJe¬eÀer Keepeieer J³ekeÌleeRvee keÀjC³ee®es
OeesjCe mJeerkeÀjC³ee Deeues. cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ Goîeesieeleerue mejkeÀej®es YeeieYeeb[Jeuee®es
ÒeceeCe 26… FlekesÀ Keeueer DeeCeC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
6) meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue 9 kebÀHev³eebvee `veJejlve ne opee& osTve l³eebvee DeeefLe&keÀ Je
J³eJemLeeHevee mebyebOeer mJee³elelee osC³eele Deeueer.
3.4 peeieeflekeÀerkeÀjCe (Globalisation)
1985 veblej peieeleerue yengmebK³e osMeebveer GoejerkeÀjCe KeepeieerkeÀjCe Je peeieeflekeÀerkeÀjCe ³ee
mebkeÀuHevee eqmJekeÀejuesu³ee efometve ³esleele. Yeejleeves osKeerue Deeblejjeä^er³e veeCesefveOeer, peeieeflekeÀ yeBkeÀ,ie@ì keÀjej ³eeb®³ee menkeÀe³ee&vegmeej peeieeflekeÀkeÀjCee®es Òeef¬eÀ³ee meg© keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Je 20J³eeMelekeÀele Yeejleeves peeieeflekeÀerkeÀjCee®es OeesjCe efJe®eejele IesGve DeeHeu³ee osMeeleerue Jemlet JesieJesieȳeeosMeele efJekeÀC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele Deeuee. l³eecegUs DeeOegefvekeÀ keÀeUele Yeejleele peeieeflekeÀerkeÀjC³ee®eermebkeÀuHevee efJemleeefjle Peeu³ee®eer efometve ³esles.munotes.in
31
3.4.1 jmeer ceesoer -
’peeieeflekeÀerkeÀjCe cnCepes ognsjer JeenletkeÀ, SkeÀ cnCepes veJeerve leb$e%eevee®ee GHe³eesie keÀ©ve JeeUuesueer
GlHeeokeÀlee Je Kegueer mHeOee& Je ogmejs cnCepes mebHetCe& peie ¿ee SkeÀe®e yeepeejHesþsle Jemletb®eer efJe¬eÀerkeÀjCes.“
(“Globalisation is a two way traffic, first it means free
competition and high productivity using new technology and
second selling goods in the single market of the whole world.”Russi Modi.)
meer.ìer. kegÀjer³eve : ’peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee cnCepes efJeefJeOelee vemeuesu³ee DeLe&J³eJemLeeb®ee
mecegn nes³e. p³eeceO³es efvejefvejeȳee keÀe³e&¬eÀceeves Demes IeìkeÀ (osMe) efJeefJeOe ceeiee&veer SkeÀceskeÀebMeerefJe®eejefveefJece³e keÀjleevee Je DeMeejerleerves keÀeueeblejeves l³eeb®³ee Je=Êeerle yeoue keÀjleele.“
(“The
Global economy must be viewed as a collection of neterogeneous
units with different apendas inteacting with one anotherin a varietyof ways and thus changing is character over a time.” C.T. Kurien.)
ceeuekeÀce Dee@ef[MesefMe³e : ’DeLe&J³eJemLes®es peeieeflekeÀerkeÀjCee ³ee®ee DeLe& Gl¬eÀeble nesle
Demeuesu³ee peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesuee peeieeflekeÀ efoMee osCes nes³e.“ (“Globalisation of the
economy means the global dimension of the erolving world
economy.” Malcolm Adiseshaih.)
3.4.2 peeieeflekeÀerkeÀjCee®es DeeJeM³ekeÀlee -
ogmeN³ee cene³eg×eveblej veeCes efveOeer, peeieeflekeÀer yeBkeÀe, ûe@ì ³ee meejK³ee peeieeflekeÀ mebIeìvee
mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee ³ee meJee¥®ee GÎsMe cnCepes®e peeieeleerue efJeefJeOe osMeebveer keÀesCel³eenerDe[®eCeerefMeJee³e efJeefJeOe ÒekeÀej®es J³eJenej SkeÀceskeÀeyejesyej JneJes ¿ee nsletves peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³eePeeueer. l³eecegUs Òel³eskeÀ osMeebveer DeeHeueer DeLe&J³eJemLee Kegueer kesÀueer lemes®e DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve GHeueyOekeÀªve Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsle JesieJesieȳee Jemlet efJe¬eÀermeeþer HeeþefJeC³ee®es OeesjCe mJeerkeÀejues lemes®eHejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee osKeerue Òeeslmeenve osC³ee®es OeesjCe peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs mJeerkeÀejues ueeieues.
3.4.3 Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej peeieeflekeÀerkeÀjCee®es HeefjCeece :
1) Yeejle mejkeÀejves DeboepeHe$ekeÀer³e legìerle Ieì efvecee&Ce keÀªve legìercegUs YeeJeJee{ nesTve
DeLe&J³eJemLesJej l³ee®ee ÒeefleketÀue HeefjCeece efometve Deeuee.
2) HejkeÀer³e Yeeb[Jeueer iegbleJeCegkeÀer®eer DeekeÀef
3) peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs Yeejlee®ee efveCe&³eeleerue menYeeie Jee{uee Hejbleg lees leguevesves KetHe®e keÀceer
neslee.
4) peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs YeejleemeejKee DeefJekeÀefmele osMeele yeskeÀjerle Yej He[C³ee®eer efYeleer efvecee&Ce
nesTve yeskeÀejer®³ee mebK³esves ceesþer Jee{ Peeueer.
5) peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs Jemlet®eer YeeJeJee{ jesKeC³eeme Yeejleeleerue mejkeÀejuee ³eMe Deeues Demeues
lejer les DeuHeÒeceeCeele®e YeeJeJee{ jesKet MekeÀles.
6) Yeejlee®ee {esyeU GlHeeovee®ee oj 7… ®³eeHeg{s Jee{JeC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele Deeuee Hejbleg
l³ee®es HeÀe³eos DeLe&J³eJemLesuee cnCeeJes lesJe{s efceUeues veenerle.munotes.in
32
7) Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesves peeieeflekeÀerkeÀjCee®es OeesjCe mJeerkeÀejues. Hejbleg Yeejleeleerue oeefjêdîe
js
Peeuesues efometve ³esleele. lemes®e keÀener yeeyeleerle leessìs efometve ³esleele lejer osKeerue Yeejleer³e DeLe&J³eJemLeepeeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs ³eMemJeer Peeu³ee®es efometve ³esles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. Keeueerue mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
(De) GoejerkeÀjCe
(ye) KeepeefiekeÀjCe(keÀ) peeieeflekeÀerkeÀjCe
2. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee HeefjCeeceeb®eer ³eeoer keÀje.3. KeepeefiekeÀjCee®³ee HeefjCeeceeb®eer ³eeoer keÀje.
3.5 J³etnj®evee (strategy) -
ner mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece ³eg× MeeðeeceO³es GHe³eesieele DeeCeuesueer efometve ³esles. Me$egJejleer ®e{eF&
keÀjC³eemeeþer mewv³ee®eer He×leMeerj kesÀuesueer j®evee cnCepes®e J³etnj®evee nes³e. ³eeuee®e ue
Peeueer l³eeletve®e DeOegefvekeÀ J³eJemLeeHevesceO³es J³etnj®evee J³eJemLeeHeve ner veJeerve MeeKee efJekeÀefmele Peeueer Deens .
3.5.1 J³eeK³ee ö
efJeefue³ece i³egefuekeÀ : ’J³eJemee³ee®eer cetU GefÎäs meeO³e nesC³eemeeþer le³eej kesÀuesueer
SkeÀef$ele, meJe&meceeJesMekeÀ Je meceeeqvJele ³eespevee cnCepes J³etnj®evee nes³e.“ (“A unified
comprehensive and integrated plan designed to assure that
thebasic objectives of the enterprise are achieved. - by WilliamGlueck.)
DeuÖesÀ[ ®eB[uej : ’J³eJemee³ee®eer cetU oerIe&keÀeueerve O³es³es Je GefÎ<ì³es efveOee&efjle keÀjCes, ner
O³es³e ieeþC³eemeeþer GHeueyOe³e meeOeveeb®eer JeeìCeer keÀjCes Je ke=Àleer®ee DeLe& efveJe[Ces cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀJ³etnj®evee nes³e.“
(“Business strategy is the determination of the basic
long term goals and objectives of an enterprise and adoption of
course of action and allocation of resources necessary for carryingout these goals by A;fred Chandler.)munotes.in
33
ke@Àves³e De@[^³etpe - ’kebÀHeveer®ee J³eJemee³e DeHesef#ele efmLeleerceO³es vesC³eemeeþer J³eJemee³ee®eer
GefÎäîes, O³es³es, nslet, cegK³e OeesjCes Je ³eespevee ³eeb®ee Deeke=Àefle yebOe le³eej keÀjCes cnCepes J³etnj®eveenes³e. p³eeÜejs J³eJemee³ee®eer O³es³e ieeþC³eele ³esleele. “
(“The pattern of objectives,
purposes, goals and major policies and plans for achieving these
goals stated in such away so as to define what business is or isto be and kind of company it is or is tobe”- by Keneth Andrews.)
3.5.2 J³etnj®evee DeeKeCeer®eer keÀe³e&He×leer -
J³etnj®eves®eer DeeKeCeer
GefÎäs efveef½eleer mJee@ì efJeMues
cegu³eceeHeve He³ee&³eer ke=Àefle³eespevee Òel³e#e ke=Àleer
J³etnj®eves®eer DeeKeCeer keÀjleevee efJeefMeä keÀe³e&He×leer efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. lemes®e ner
DeeKeCeer keÀjleevee kebÀHeveerleerrue GHeueyOe meeOeve meecegûeer kebÀHeveer®eer keÀe³e&#ecelee yeepeejHesþsleerue mebOeerDeblejbiele He³ee&JejCe yee¿e He³ee&JejCe J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer F. IeìkeÀe®ee efJe®eej keÀjeJeeueeielees. l³ee DeeOeejs keÀe&³eHe×leer efveef½ele kesÀueer peeles. J³etnj®eves®eer DeeKeCeer KeeueerueÒeceeCes -
1) GefÎä³es efveef½eleer : J³eJemee³eeceO³es J³etnj®eves®eer DeeKeCeer keÀjleevee meJe&ÒeLece J³eJemee³ee®eer
cegK³e efJeYeeieer³e Je keÀe³e&lcekeÀ Demes meJe& GefÎäs þjefJeC³eele ³esleele. cnCepes®e GefÎä³es efveef½eleer®eeDeejJeCeerleerue Heefnueer Hee³ejer mecepeueer peeles. lemes®e J³etnj®evesleerue ®e{eF& keÀe³e O³es³e Je GefÎä³esmeeO³e keÀjCeej ns DeeOeer þjJeeJes ueeieles. cnCepes®e HetJe& efveOee&efjle GefÎäîes meeO³e keÀjCes neJ³etnj®eves®ee cegK³e nslet Demelees.
2) mJee@ì efJeMues
DeY³eemeCes ³eeuee®e mJee@ì efJeMues
efJeMues
DeY³eeme kesÀuee peelees. l³ee®es HeÀe³eos leesìs efJe®eejele Iesleues peeleele. l³ee DeeOeejs ³eesi³e l³eeJ³etnj®eves®eer efveJe[ kesÀueer peeles.
4) ke=Àefle³eespevee DeeKeCes : keÀe³e&&He×leer ceOeerue ner keÀe³e&He×le cenlJee®eer mecepeueer peeles keÀejCe
J³etnj®evee efveJe[u³eeveblej Òel³e#e ke=Àleer³eespevee le³eej keÀjC³eele ³esles. J³etnj®evesleerue meJe& IeìkeÀeb®eeSkeÀef$ele efJe®eej keÀªve lemes®e mHeOe&keÀeb®³ee J³etnj®eves®ee efJe®eej keÀªve ³eesi³e leer ke=Àleer ³eespeveeþjefJeueer peeles. ke=Àleer ³eespevee Debceueele DeeCeC³eemeeþer keÀeìskeÀesjHeCes DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþerJesUeHe$ekeÀ le³eej kesÀues peeles.→→
→→→→
munotes.in
34
5) Òel³e#e ke=Àleer : ke=Àleer³eespeves®eer DeeKeCeer kesÀu³eeveblej Òel³e#e ke=Àleer ³eespevee Debceueele DeeCeueer
peeles. cnCepes®e HetJe& efveOee&efjle JesUsle HetJe&efveOee&efjle efþkeÀeCeer ke=Àleer ³eespeves®³ee DebceueyepeeJeCeer Je meg ©Jeele
kesÀueer peeles. J³etnj®eves®es mebHetCe& ³eMe Òel³e#e ke=ÀleerJej DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs Òel³e#e ke=Àleer kesÀJnekeÀMee ÒekeÀejs efkeÀleer JesUsme keÀesCel³ee He×leerves HetCe& kesÀueer peeCeej Deens ns efveef½ele kesÀueer peeles.
6) He³ee&³eer ke=Àleer³eespevee : keÀener JesUsme He³ee&JejCee®³ee IeìkeÀeceO³es yeoue nesC³ee®eer Meke̳elee
Demeles DeMeeJesUer He³ee&³eer ke=Àleer ³eespevee le³eej keÀªve leer Deeceueele DeeCeueer peeles. cegK³e ke=Àleer ³eespeveele³eej keÀjleevee l³eeuee He³ee&³eer ke=Àleer ³eespevee Je He³ee&³eer GHeke=Àleer ³eespevee le³eej kesÀu³ee peeleele. ³eele³eej keÀjleevee mebYeeJ³e HeefjefmLeleer yeoue De[®eCeer efJe®eejele IesTve He³ee&³eer ke=Àleer ³eespevee DeeceueeleDeeCeueer peeles.
7) cetu³eceeHeve : J³etnj®evesleerue ne MesJeì®ee ìHHee nes³e. Òel³e#e ke=Àleer³eespevee HetCe& Peeu³eeveblej
efle®es ³eMe DeHe³eMe leHeemeC³eele ³esles. cnCepes®e J³etnj®evesceeHe&Àle J³eJemee³ee®eer efkeÀleHele GefÎäîes meeO³ePeeueer. pej DeHe³eMe Deeues Demesue lej l³ee DeHe³eMee®e keÀejCes MeesOeueer peeleele Je l³ee®³eeJejleerGHee³e³eespevee kesÀueer peeles. l³eecegUs J³etnj®eves®eer Jemlegefveÿ Je MeeðeMeg× He×leerves cetu³eceeHeve kesÀuespeeles.
3.5.3 J³etnj®eves®eer JewefMeäîes -
1) ³eesi³e DebceueyepeeJeCeer : J³etnj®evescegUs GefÎäeb®eer ³eesi³e ÒekeÀejs DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esT
MekeÀles cnCepes®e J³etnjves®eer DebceueyepeeJeCeer pej ³eesi³e He×leerves Peeueer veener lej leer J³etnj®evee ³eMemJeernesT MekeÀle veener. Goe. Yeejle, ®eerve ³eg×e®³eeJesUer jmeo Heesnes®eefJeC³eemeeþer ³eesi³e Demes jmlesGHeueyOe veJnles l³eecegUs l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer ³eesi³e He×leerves Peeueer veener.
2) GHeueyOe meeOeve meecegûeerMeer megmebiele : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle J³etnj®eves®eer DeeKeCeer
keÀjleevee GHeueyOe meeOevemeecegûeerMeer megmebiele DeMeer J³etnj®evee DemeeJeer l³eeefMeJee³e J³etnj®evee ³eMemJeernesT MekeÀle veener.
3) GefÎä Je J³etnj®evee cesU : J³eJemee³e mebmLesceO³es GefÎäeb®eer DeeKeCeer keÀjleevee
J³etnj®eves®ee osKeerue efJe®eej keÀjeJee ueeielees. keÀejCe GefÎäeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer®e J³etnj®eves®eerDeeKeCeer kesÀueer peeles.
4) ³eesi³e JesU : J³eJemee³e mebmLesceO³es J³etnj®eves®eer DeeKeCeer keÀjleevee ke=Àleer ³eespevee le³eej
kesÀueer peeles. Hejbleg ner ke=Àleer³eespevee Deceueele DeeCeC³eemeeþer ³eesi³e JesUe efveJe[Ces DeeJeM³ekeÀ Demeles JesUpej ®egkeÀer®eer Demesue lej leer ke=Àleer ³eespevee HetCe& nesT MekeÀle veener.
5) veweflekeÀ DeefOeÿeve : J³eJemee³ee®eer J³etnj®evee þjefJeleevee l³ee J³eJemee³ee®eer J³eeJemeeef³ekeÀ
efveleercetu³e efJe®eejele IesTve®e J³etnj®evee þjefJeueer Heeefnpes. cnCepes®e keÀener efveleercetu³e J³etnj®evesceO³esHeeUeJeer ueeieleele.
6) meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Yeeve : J³etnj®eves®eer DeeKeCeer keÀjleevee J³eJemee³e mebmLesves
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es Yeeve þsJeues Heeefnpes. cnCepes®e J³etnj®evesceeHe&Àle Jemlet®eer peeefnjele keÀjleeveeðeer Òeefleces®es efJe[byeve keÀ© ve³es.munotes.in
35
7) Kee$eeruee³ekeÀ Devegceevee®ee DeeOeej : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle J³etnj®evee þjefJeleevee Je
Òel³e#e ke=Àleer ³eespeves®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjleevee Kee$eeruee³ekeÀ Devegceevee®³ee DeeOeejs J³etnj®eves®eerDeeKeCeer keÀjC³eele ³eeJeer. pej Demes Peeues veener lej J³eJemee³e mebmLesuee vegkeÀmeeve meesmeeJes ueeieles.
8) He³ee&JejCeeMeer megmebiele : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle J³etnj®eves®eer DeeKeCeer keÀ©ve l³ee®eer
DebceueyepeeJeCeer efJeefMeä He³ee&JejCeeceO³es kesÀueer peeles. l³eecegUs J³etnj®evesmeeþer He³ee&JejCeeMeer megmebieleDemeeJeer.
3.5.4 J³etnj®eves®es ÒekeÀej -
J³etnj®evesceeHe&Àle J³eJemee³e mebmLes®es O³es³es Je GefÎä³es meeO³e kesÀueer peeleele. l³eecegUs
J³eJemee³ee®ee efJemleej Je efJekeÀeme nesle Demelees. ³eemeeþer J³etnj®eves®es SketÀCe ®eej ÒekeÀej He[leele lesKeeueerueÒeceeCes.
1) efveef½ele efJekeÀeme oje®eer J³etnj®evee : J³eJemee³e mebmLes®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer efJeefMeä
ieleerves efJekeÀemee®ee oj efveef½ele kesÀuee peelees. l³ee DeeOeejs GefÎä³es Je OeesjCes þjefJeueer peeleele.cnCepes®e HetCe& efveOee&efjle GefÎä³es ieeþC³eemeeþer ³eesi³e He×leerves J³etnj®evee efveef½ele kesÀueer peeles. cnCetve³ee J³etnj®evesme efveef½ele efJekeÀeme oje®eer J³etnj®evee Demes cnCeleele. ne efJekeÀemee oj efJe¬eÀer, veHeÀe,Yeeb[Jeue Je=×er ³ee®³eeMeer mebyebefOele Demelees.
2) peueo efJekeÀeme oje®eer J³etnj®evee : J³eJemee³e mebmLesceO³es J³eJemee³eeleerue Debleie&le
JeeleeJejCe Je yee¿e He³ee&JejCeeleerue HeefjefmLeleer HeÀej®e ieleerceeve Demeles. l³eeJesUer peueo efJekeÀemee®es OeesjCeDeeKeues peeles. keÀejCe melele yeoueC³ee HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀ©ve J³eJemee³e mebmLesuee keÀesCeleerner mebOeerve ieceefJelee pes OeesjCe þjefJeues peeles. l³eeuee peueo efJekeÀemee®es OeesjCe Demes cnCeleele. yeepeejHesþsleerueDemeCeejer leerJe´ mHeOee& Òeiele leb$e%eeve ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er He³ee&JejCeeleerue yeoue F. HeefjefmLeleerlepeueo efJekeÀemee®eer J³etnj®evee GHe³egkeÌle þjles.
3) efceÞe J³etnj®evee : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle pesJne DeveskeÀ GlHeeoves kesÀueer peeleele. lesJne
JesieJesieȳee GlHeeoveemeeþer JesieJesieUer efJekeÀeme oj efveleer JeeHejueer peeles. cnCepes®e SkeÀe GlHeeoveemeeþerefveef½ele efJekeÀeme oj ne ogmeN³ee GlHeeoveemeeþer peueo efJekeÀeme oj DeMee mJe©Hee®eer efceÞe ognsjerJ³etnj®evee le³eej kesÀueer peeles. l³eecegUs yeepeej HesþsceO³es J³eJemee³e mebmLesuee DeeHeues mLeeve efveef½elekeÀ©ve veJeveJeerve GlHeeoves meg© keÀjlee ³esleele. cnCepes®e veJeerve GlHeeoveemeeþer peueo efJekeÀeme oj Jepegv³ee GlHeeoveemeeþer efveef½ele efJekeÀeme oj DeMeer J³etnj®evee le³eej kesÀueer peeles. l³eeuee efceÞe J³etnj®eveeDemes cnCeleele.
4) keÀHeeleer®eer J³etnj®evee : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle yeepeejHesþsletve SKeeoer GlHeeove ceeies I³eeJe³ee®es
Demesue efkebÀJee keÀe{tve I³eeJe³ee®es Demesue DeMee JesUer keÀHeeleer®es OeesjCe efJe®eejele Iesleues peeles. cnCepes®eGlHeeove keÀHeeleer®es Je efJe¬eÀer keÀHeeleer®es OeesjCe efJe®eejele Iesleues peeles l³eevegmeej keÀHeeleer®eer J³etnj®evee le ³eej
kesÀueer peeles. keÀener DeHeJeeoelcekeÀ HeefjefmLeleerceO³es®e ³ee J³etnj®eves®eer DeeKeCeer kesÀueer peeles.
munotes.in
36
3.5.5 J³etnj®eves®es mlej / j®evee -
J³etnj®eves®es leerve mlej
mebj®evee J³etnj®evee
kebÀHeveer®es cegK³e keÀe³ee&ue³e kebÀHeveer mlej J³etnj®evee
J³eJemee³e SkeÀkeÀ J³etnj®evee
J³eJemee³e SkeÀkeÀ (1) J³eJemee³e SkeÀkeÀ (2) J³eJemee³e SkeÀkeÀ (3)
mketÀìj GlHeeove ceesìj mee³ekeÀue ceesHes[ GlHeeoveefJeYeeie GlHeeove
efJeHeCeve keÀce&®eejer efJeÊe ef¬eÀ³eelcekeÀ keÀe³ee&lcekeÀ
keÀe³e& keÀe³e& keÀe³e& keÀe³e& J³etnj®evee
1) kebÀHeveer mlej J³etnj®evee : J³eJemee³e mebmLesceeHe&Àle J³etnj®eves®eer DeeKeCeer keÀjleevee
J³eJemLeeHevee®es efJeefJeOe mlej efJe®eejele Iesleues peeleele. l³eeceO³es G®®e ceeO³ece Je keÀefveÿ Demes mlej
Demeleele ³ee DeeOeejs J³eJemeeef³ekeÀ J³etnj®evee meg×e JesieJesieȳee mlejeJej DeeKelee ³esles. G®®emlejeJejerue
J³etnj®evesme kebÀHeveer mlej J³etnj®evee Demes cnCeleele. ³eeceO³es G®®e HeomLe DeefOekeÀejeb®ee meceeJesMe neslees.
2) J³eJemee³e SkeÀkeÀ J³etnj®evee : pesJne GefÎä³es efveefM®ele meeOeveeb®eer ³eesi³e He×leerves
efJeYeeieCeer keÀ©ve J³etnj®evee kesÀueer peeles. lesJne l³eeme J³eJemee³e SkeÀkeÀ J³etnj®evee Demes cnCeleele. ner
J³etnj®evee ceO³ece mlejeJejleer efJe®eejele Iesleueer peeles ceO³ece efJeYeeieeleerue meJe& DeefOekeÀejer ³eeceO³esmeceeefJeä Demeleele.
3) keÀe³ee&lcekeÀ J³etnj®evee : Òel³e#e keÀe³e& keÀjCes ne J³eJemee³e mebmLesleerue cegK³e Yeeie mecepeuee
peelees. keÀefveÿ mlejeceeHe&Àle Òel³e#e keÀe³e& efkebÀJee ke=Àleer keÀjC³eemeeþer peer J³etnj®evee le³eej kesÀueer peelesl³eeuee keÀe³ee&lcekeÀ mlejeJejerue J³etnj®evee Demes cnCeleele. ³eeceO³es GlHeeove efJeHeCeve, keÀce&®eejer Je efJeÊe
³ee cenlJee®³ee keÀe³ee&yeeyele J³etnj®evesle kesÀueer peeles.
3.5.6 j®evee DeeefCe Hegve&peerJeve J³etnj®evee -
1) j®evee : J³eJemee³e mebmLes®eer mLeeHevee keÀjleevee efveOee&efjle GefÎäs ieeþC³eemeeþer ef$emlejer³e
j®evee efvecee&Ce kesÀueer peeles. l³eeceO³es G®®e, ceO³ece, keÀefveÿ Demes mlej Demetve G®®e j®evesceO³es
J³eJemee³e mebmLes®es ceeuekeÀ efkebÀJee J³eJemLee meb®eeuekeÀ Demeleele. ceO³ece mlejeceO³es J³eJemee³e mebmLesleerueJesieJesieUs efJeYeeiee®es ÒecegKe DeefOekeÀej Demeleele. lemes®e keÀefveä mlejeceO³es He³e&Jes#ekeÀ Je keÀce&®eejer
Demeleele DeMeer j®evee J³eJemee³e mebmLesceO³es efvecee&Ce kesÀueer peeles.
2) Hegve&peerJeve J³etnj®evee : Hegve&peerJeve J³etnj®evee cnCepes J³etnj®eves®eer DeeKeCeer keÀjleevee
He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ DeOegefvekeÀ leb$e%eeve yeepeejHesþsleerue HeefjefmLeleer ûeenkeÀeb®eer melele yeoueCeejer
DeeJe[efveJe[ efJe®eejele IesTve HetJeea®eer DemeCeejer J³etnj®evee He×le Hegve&peerefJele kesÀueer peeles cnCepes®e
l³eeceO³es JesieJesieUs yeoue keÀ©ve veJeerve J³etnj®evee le³eej kesÀueer peeles. keÀejCe mewefvekeÀ MeeðeeceO³es HetJeea®eerJ³etnj®evee keÀeueyee¿e Peeu³eeme l³ee®es Hegve&peerJeve keÀ©ve JesieUer®e J³etnj®evee le³eej keÀ©ve Me$etJejleer
Òeeflenuuee ®e{efJeuee peelees. ner®e mebkeÀuHevee J³eJemee³e mebmLesceO³es osKeerue efJe®eejele Iesleueer peeles.
b J³eJemee³eemebyebOeer meefJemlej ceeefnleer efceUeueer l³eeceO³es J³eJemee³ee®eer JewefMeäîes J³eJemee³ee®eer J³eeHleer
efJeefJeOe GefÎäs lemes®e veJeerve J³eJemee³ee®eer He×le ³ee®eer osKeerue ceeefnleer efceUeueer. lemes®e KeepeieerkeÀjCe
GoejerkeÀjCe, peeieeflekeÀerkeÀjCe l³ee®ee YeejleeJejleer nesCeeje HeefjCeece lemes®e J³eJemee³e mebmLesceO³es
J³etnj®eveelcekeÀ keÀe³e&He×leer JeeHejueer iesu³eeme J³eJemee³ee®ee peueo ieleerves efJekeÀeme nesT MekeÀlees.munotes.in
37
3.6 Hegve&j®evee [eJeHes®e DeLe& Je DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ
DeLe& :
Hegvej&®evee OeesjCeceO³es Deepeejer GÐeesie ne HeÀe³eÐeele ®eeueCeeN³ee GÐeesieeceO³es meceeefJeÿ kesÀuee
peelees. oesve efkebÀJee DeefOekeÀ J³eJemee³eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe kesÀues peeles. SkeÀ kebÀHeveer ogmejer kebÀHeveer efJekeÀle Iesles.
J³eJemee³ee®es mebefceueve efkebÀJee SkeÀ$eerkeÀjCe keÀ©ve veJeerve J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjCes cnCepes Hegvej&®evee nes³ e.
Hegvej&®evee [eJeHes®e efkebÀJee OeesjCeeÜejs Deepeejer GÐeesiee®ee meceeJesMe keÀe³e&#ece GÐeesieeceO³es kesÀuee
peelees. veJeerve GÐeesiee®es efve³eespeve keÀ©ve lees DeefOekeÀ meeOevemeeceûeer®ee HegjsHegj JeeHej kesÀueepeelees.keÀcee&N³eebvee meeceeJetve IesTve DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves keÀeces kesÀueer peeleele. ®eebieu³ee keÀe³ee&ÜejsJ³eJemee³ee®ee efJekeÀeme meeO³e kesÀuee peelees.
3.6.2 Hegve&j®eve OeesjCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ -
1) J³eJemee³ee®es meg³eesi³e efve³eespeve keÀjCes
J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme efve³eespeveeJej DeJeuebyetve Demelees. J³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{Jee³e®eer
Demesue lej l³ee J³eJemee³ee®es veJ³eeves ®eebieues efve³eespeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efve³eespevee®eer keÀeskeÀesjHeCesDebceueyepeeJeCeer keÀ©ve GefÎä³es meeO³e keÀjC³eekeÀ[s ue#e osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. J³eJemee³eeleerue meJe&IeìkeÀeb®ee meceeJesMe DeeefCe l³eeb®es menkeÀe³e& efceUJetve veJeerve j®eves®es J³eJemee³eeuee DeefOekeÀ ueeYe efceUefJelee³esleele.
2) keÀe³e&#ece J³eJemLeeHevee®ee DeJeuebye keÀjCes
keÀe³e&#ece J³eJemLeeHeveeefMeJee³e J³eJemee³ee®ee DeHesef#ele efJekeÀeme nesT MekeÀle veener. J³eJemee³ee®eer
Hegvej&®evee keÀjleevee J³eJemee³e DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves keÀmee ®eeuesue ³eekeÀ[s J³eJemLeeHekeÀebveer ue#e osCesDeeJeM³ekeÀ Deens. J³eJemee³ee®eer O³es³e OeesjCes DeeefCe GefÎäs J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme [esȳeemeceesj þsTvekesÀueer Heeefnpesle. J³eJemee³ee®eer Jeeì®eeue efJekeÀemee®³ee efoMesves nesF&ue DeMee ÒekeÀej®es ieefleceeve vesle=lJeJ³eJemee³eeuee nJes Demeles.
3) keÀce&®eeN³eeb®ee meef¬eÀ³e menYeeie IesCes.
J³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee keÀce&®eeN³eebJej DeJeuebyetve Demeles cnCetve J³eJemee³ee®eer Hegvej&®evee keÀjle
Demeleevee J³eJemee³eeceO³es Hee$eleeOeejkeÀ DeeefCe kegÀueMe keÀce&®eejer GHeueyOe nesCes iejpes®es Deens.keÀce&®eeN³eebvee DeeefLe&keÀ Je DeeefLe&keÀlej ÒesjCee osCes l³eebvee J³eJemLeeHeveeceO³es menYeeieer keÀ©ve IesCes, JeepeJeerJesleve osCes, keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee jeyeefJeCes F. IeìkeÀebkeÀ[s ue#e efou³eeme keÀce&®eej DeefOekeÀ peesceeves keÀecekeÀjleele. l³eeÜejs J³eJemee³e efJekeÀeme nesT MekeÀlees.
4) DeefOekeÀejer Je keÀce&®eejer ÒeefMe#eCee®es Dee³eespeve keÀjCes
J³eJemee³ee®eer veJ³eeves j®evee keÀjleevee veJeerve GlHeeove, ceesþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeove F.
meeþer DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve DeeefCe GlHeeovee®ee, veJeerve He×leeR®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. l³ee®es %eevekeÀce&®eeN³eebvee ÒeeHle JneJes ³eemeeþer DeefOekeÀejer DeeefCe keÀce&®eejer ÒeefMe#eCee®³ee ³eespevee jeyeJeeJ³ee ueeieleele.l³eecegUs keÀce&®eeN³eebvee keÀecee®es mJe©He mecepeles Je les DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves keÀe³e& keÀ© MekeÀleele.munotes.in
38
5) meeOevemeeceûeer®ee HegjsHetj JeeHej keÀjCes.
J³eJemee³eebmeeþer GlHeeove Òeef¬eÀ³ee keÀjleevee keÀ®®ee ceeue, ³eb$emeeceûeer, ceveg<³eyeU DeeefCe
Yeeb[Jeue F. IeìkeÀ DeeJeM³ekeÀ Demeleele. lemes®e Jeerpe, HeeCeer jmles, ns IeìkeÀ DeeJeM³ekeÀ Demeleele.GlHeeovee®es ÒeceeCe DeeefCe J³eJemee³ee®eer iejpe ³eeJej DeeOeeefjle meeOevemeeceûeer®es ÒeceeCe efveef½ele keÀ©veGHeueyOe Demeuesueer meeceûeer ³eesi³e He×leerves JeeHejCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. meeOevemeeceûeerleerue DeHeJ³e³e otj
keÀ©ve J³eJemee³ee®³ee veHe̳eekeÀ[s J³eeJemeeef³ekeÀebveer ue#e osle Demeleevee meeOeve meecegûeer®ee HegjsHetj JeeHejner yeeye DeeJeM³ekeÀ Deens.
6) kegÀMeue keÀce&®eeN³eeb®eer Yejleer keÀjCes.
J³eJemee³ee®eer veJ³eeves j®evee keÀjle Demeleevee J³eJemee³eemeeþer kegÀMeue ceveg<³eyeU GHeueyOe
DemeeJes ueeieles. vemeu³eeme ÒeefMe#eCee®ee DeJeuebye keÀ©ve l³eeb®³ee keÀewMeu³eeceO³es Jee{ kesÀueer Heeefnpes.keÀce&®eejer ner J³eJemee³ee®eer cenÊJee®eer ceeueceÊee Demeles cnCetve keÀce&®eejer efJekeÀemeekeÀ[s DeefOekeÀ ue#eHegjJeeJes ueeieles.
7) efJeÊeHegjJeþîee®es efve³eespeve keÀjCes
J³eJemee³ee®eer Hegvej&®evee keÀjle Demeleevee J³eJemee³ee®³ee Jee{l³ee DeeefLe&keÀ iejpee efJe®eejele
IesTve l³eevegmeej Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjeJeer ueeieles. l³eemeeþer DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀ©ve l³eevegmeejYeeb[Jeue GYeejCeer kesÀueer Heeefnpes. Yeeb[Jeue HegjJeþîee®es ðeesle MeesOetve J³eJemee³eeuee ueeYeoe³ekeÀ ðeeslekeÀesCeles Deensle ns efJe®eejele Iesleues Heeefnpesle. ceeieerue osCeer Demeu³eeme leer HetCe& keÀjC³ee®eer J³eJemLeekeÀjeJeer ueeieles.
8) ÒeYeeJeer efve³eb$eCee®ee DeJeuebye keÀjCes
J³eJemee³eeleerue meeOevesmeeceûeer®es IeìkeÀ Goe. keÀ®®ee ceeue, ³eb$emeeceûeer, Yebe[Jeue, ceveg<³eyeU
DeeefCe l³eeefMeJee³e owvebefove keÀecekeÀepe, keÀecee®eer He×le, Ke®e& F. IeìkeÀebkeÀ[s ue#e ÐeeJes ueeieles.DeveeJeM³ekeÀ Ke®ee&Jej efve³eb$eCe þsTve Ke®ee&ceO³es ye®ele keÀ©ve J³eJemee³ee®³ee veHe̳eeceO³es Jee{ keÀjlee³esles.
9) keÀecee®eer DecebueyepeeJeCeer keÀeìskeÀesjHeCes keÀjCes
Hegvej&®evee OeesjCeevegmeej efve³eespeve, keÀe³e&JesUeHe$ekeÀ, keÀecee®es JeeìHe F. IeìkeÀevegmeej keÀecee®eer
J³eJeefmLeleHeCes DebceueyepeeJeCeer keÀjCes iejpes®es Demeles. keÀecee®es JesUsJej cetu³eceeHeve keÀ©ve l³eeleerue oes
1) Heer. S. keÀe@efueve
“Turnaroung means making a company profitable again.”
2) ’J³eJemee³ee®es DeefmlelJe veeefnmes nesC³eeHeemetve l³eeb®eer mebIeìveelcekeÀ Hegvne j®evee keÀjCes cnCepes
Hegveve&HeÀe efmleleer nes³e.“ ³ee efmLeleercegUs kebÀHeveeruee Hegvne peerJeoeve efceUC³ee®eer mebOeer ÒeeHle nesles.munotes.in
39
3) ’J³eJemee³e Hegvne HetJe&efmLeleeruee DeeCeC³ee®ee Òe³elve cnCepes Hegveve&HeÀe efmLeleer nes³e.“
4) ’Deepeejer GÐeesie yebo keÀjC³eeSsJepeer megefjUleHeCes ®eeueeJesle ³eemeeþer l³eeJej GHee³e³eespevee
keÀjCes cnCepes Hegveve&HeÀe efmLeleer nes³e.“
5) ’DekeÀe³e&#ece efkebÀJee leesìîeeceO³es ®eeueCeejs J³eJemee³e Hegvne veHe̳eeceO³es ®eeueC³eemeeþer efkebÀJee
l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Jee{eJeer ³eemeeþer kesÀuesu³ee ³eesvesuee Hegveve&HeÀe efmLeleer Demes cnCeleele.“
6) ’leesìîeeceO³es ®eeueCeeN³ee J³eJemee³ee®es ©Heeblej veHeÀe efceefUJeC³ee®³ee J³eJemee³eele keÀjCes cnCepes
Hegveve&HeÀe efmLeleer nes³e.“
Jejerue J³eeK³eeb®³ee Deveg
3.8 Hegveve&HeÀe efmLeleermeeþer DeeJeM³e IeìkeÀ : ³eMemJeer Hegveve&HeÀe
efmLeleermeeþer [eJeHes®e (Essential Factors for Turnaround
\Successful Turnaround Strategy)
1) ceveg<³eyeU J³eJemLeeHeve keÀjCes.
J³eJemee³eeleerue keÀce&®eejer Jeie& DeeefCe keÀe³e&#ecelee ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Deens. J³eJemee³eeuee
Hegvne veHeÀe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ceveg<³eyeUe®es J³eJemLeeHeve keÀjCes iejpes®es Deens. l³eemeeþer keÀe³e&#ece,kegÀMeue keÀce&®eeN³eeb®eer Yejleer keÀjCes, l³eebvee ÒeefMe#eCe osCes, efJeefJeOe ÒekeÀej®eer DeeefLe&keÀ DeeefCe DeeefLe&kesÀ Êej
mesJee GHeueyOe keÀ©veosCes, ceeie&oMe&ve keÀjCes, keÀce&®eeN³eeb®ee J³eJemLeeHeveeceO³es menYeDeie keÀjCes, ÒesjCeeosCes F. cegUs keÀce&®eejer meceeOeeveer jenleele. DeewÐeesefiekeÀ Meeblelee Je efMemle efvecee&Ce nesTve l³eeb®eerkeÀe³e&#ecelee Jee{les
2) DeefOekeÀejer Jeiee&®ee efJekeÀeme keÀjCes.
J³eJemee³eeleerue cenÊJee®es efveCe&³e IesCes efve³eespeve keÀjCes, OeesjCes þjefJeCes, DebceueyepeeJeCeer keÀjCes,
efve³eb$eCe keÀjCes, mecevJe³e efvecee&Ce keÀjCes F. meJe& yeeyeer J³eJemLeeHekeÀ Jeiee&Jej DeJeuebyetve Demeleele.J³eJemee³eeleerue meeOevemeeceûeer®ee HegjsHetj JeeHejkeÀ©ve J³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeCes ³eeyeeyeer HetCe&HeCesl³eebvee Hegjsmes DeeefLe&keÀ ueeYe osCes iejpes®es Deens. J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®³ee menkeÀe³ee&letve lesJ³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeleele.
3) GlHeeove He×leerceO³es megOeejCee keÀjCes.
J³eJemee³eeleerue pegv³ee GlHeeove He×leerSsJepeer veJeerve GlHeeove HeOoleer®ee efkebÀJee DeeOegefvekeÀ
leb$e%eevee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. l³eecegUs GlHeeovee®³ee opee&ceO³es megOeejCee nesTve ceeieCeer Jee{les.ceesþîee ÒeceeCeeJej GleHeeovee®eer J³eJemLee keÀ©ve DeeefLe&keÀ ye®eleeR®ee ueeYe Ieslee ³eslees. mJe³eb®eefuekeÀjCe,mebieCekeÀerkeÀjCe veeefJev³eHetCe& MeesOeebd³ee mene³³eeves GlHeeoveeceO³es veeefJev³elee efvecee&Ce keÀjlee ³esles.munotes.in
40
4) meeOevemeeceûeer®ee HegjsHetj JeeHej keÀjCes.
J³eJemee³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer meeOevemeeceûeer ÒeceeCeye× GHeueyOe keÀ©ve efle®ee HegjHetj JeeHej
keÀ©ve ueeYee®es ÒeceeCe Jee{efJelee ³esles. meeceûeerJej HeefjCeecekeÀejkeÀ efve³eb$eCe þsJetve meeceûeer®ee DeHeJ³e³eìeUlee ³eslees. J³eJemee³ee®³ee Ke®ee&ceO³es ye®ele keÀjlee ³esles.
5) efJeÊeHegjJeþîeeb®es efve³eespeve keÀjCes.
J³eJemee³eemeeþer HegjsMeer ÒeceeCeeJej iejpesvegmeej DeeJeM³ekeÀ efleleke̳ee ÒeceeCeele efJeÊeHegjJeþîee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. efJeÊeHegjJeþe efve³epeveeceO³es He³ee&Hle Yeeb[Jeue j®eves®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.GHeueyOe Yeeb[Jeuee®ee HegjsHetj JeeHej keÀ©ve Yeeb[JeueeceO³es ye®ele ÒeeHle keÀjlee ³esles. l³eecegUsJ³eJemee³ee®³ee veHe̳eeceO³es Jee{ keÀjCes Meke̳e nesles.
6) Jemlet efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve keÀjCes.
GlHeeoerle Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³eeme Jemlet efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes
iejpes®es Deens. l³eeceO³es Jemlet vetleveerkeÀjCe, Jemlet HeefjJele&ve, Jemlet efJeefJeOeerkeÀjCe, Jemlet ®ee®eCeer, efJeHeCev e
®eeb®eCeer,mebJesäve mebMeesOeve, cegefêkeÀjCe mebMeesOeve F. IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. l³eecegUs Jemlet®eeopee& megOeejC³eeme ceole nesles. efJe¬eÀer Jee{les Je veHeÀe Jee{lees.
7) HeefjCeecekeÀejkeÀ efve³eb$eCee®ee DeJeuebye keÀjCes.
J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ Goe. keÀ®®ee ceeue, ³eb$emeeceûeer~ ceveg<³eyeU, Yeeb[Jeue, owvebefove
keÀecekeÀepe, Ke®e& F. IeìkeÀebJej HeefjCeecekeÀejkeÀ efve³eb$eCe þsJeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eecegUsJ³eJemee³ee®³ee Ke®ee&ceO³es ye®ele nesles. meeOevemeeceûeer®ee HegjsHetj JeeHej kesÀuee peelees. DeveeJeM³ekeÀ Ke®ee&ueeDeeUe Ieeleuee peelees.
8) J³eJemLeeHekeÀer³e ¢efäkeÀesve efJekeÀefmele keÀjCes.
J³eJemee³ee®es ³eMeeHe³eMe, keÀe³e&#ecelee, veHeÀe F. yeeyeer J³eJemee³eebvee ueeYeuesu³ee J³eJemLeeHekeÀebJej
DeJeuebyetve Demeleele. J³eJemLeeHekeÀ keÀe³e&kegÀMeue, otj¢efä YeefJe<³eekeÀeueerve IeìveebkeÀ[s ue#eosTveJ³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{JeCes, J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme JneJee³ee ¢efäves efJe®eejkeÀjCeejsDemeu³eeme, J³eJemee³eekeÀ[s mekeÀejelcekeÀ ¢efäves Heentve DebceueyepeeJeCeer keÀjCeejs Demeu³eeme lesJ³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³ee®es Òe³elve keÀjleele. Demes J³eJemLeeHekeÀ J³eJemee³eeuee Hegvne veHe̳ee®eerDeJemLee ÒeeHle keÀ©veosle Demeleele.
9) J³eJemee³e Hegvej&®evee keÀjCes.
JesieJesieȳee IeìkeÀeleerue yeoueebcegUs, yeepeejHesþsleerue yeoueebcegUs J³eJemee³eeuee leesìe menve
keÀjeJee ueeielees. DeMee JesUer J³eJemee³ee®eer Hegvej&®evee keÀ©ve Hegvne veHe̳ee®eer DeJemLee ÒeeHle keÀjlee ³esles.Hegvej&®evesceO³es meeOevemeeceûeer®es ÒeceeCe efveef½ele keÀjCes, meeOevemeeceûeer GHeueyOe keÀjCes Je efle®ee JeeHejkeÀjCes F. IeìkeÀebvee efJeMes
J³eJemee³ee®es cetu³eceeHeve keÀ©ve l³eeleerue $egìer efkebÀJee oes
41
ÒeceeCe ³ee IeìkeÀe®³ee DeeOeejs J³eJemee³eeuee veHeÀe keÀe keÀceer Peeuee ³ee®eer keÀejCes MeesOetve lees
Jee{efJeC³eemeeþer GHee³e³eespevee keÀjlee ³esles.
11) veHe̳ee®eer J³eJemee³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCes.
J³eJemee³eeceO³es Keeuesuee veHeÀe YeeieOeejkeÀebvee JeeìC³eeSsJepeer efkeÀbJee l³eebvee keÀceer ÒeceeCeele veHeÀe
osTve Gjuesueer jkeÌkeÀce J³eJemee³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve l³ee®ee J³eJemee³eeuee Yeeb[Jeue cnCetve JeeHejkeÀjlee ³eslees. l³eeÜejs J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme keÀjlee ³eslees. pesJne J³eJemee³eeuee veHeÀe neslees DeMeeJesUer ³eeOeesjCee®ee DeJeuebye keÀjCes Meke̳e nesles.
12) efJekeÀeme efveOeer®eer mLeeHevee keÀjCes.
J³eJemee³eeuee p³eeJesUer veHeÀe neslees l³eeJesUer efJekeÀemee®³ee ³eespevee jeyeJeeJ³ee ueeieleele. Goe.
Iemeeje efveOeer, YeefJe<³e efveJee&n efveOeer, efJekeÀeme efveOeer, mebMeesOeve efveOeer, efMe#eCe efveOeer, ueeYeebMe mecelee sue
efveOeer F. ³ee efveOeer®eer jkeÌkeÀce J³eJemee³eeuee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer JeeHejlee ³esles.
13) efJeHeCeve [eJeHes®eeb®ee DeJeuebye keÀjCes.
J³eJemee³ee®eer efJe¬eÀer J³eJemLee YekeÌkeÀce yeveefJeC³eemeeþer efJeHeCeve [eJeHes®eeb®ee DeJeuebye keÀjeJee
ueeielees. mHeOexceO³es kesÀ efìketÀve jneJes ³eeefJe
3.9 Hegveve&HeÀe efmLeleer®es HeÀe³eos ( Advantages of Turn
around)
1) leesìîeele ®eeueCeejs J³eJemee³e HeÀe³eÐeele ®eeueleele.
Deepeejer efkebÀJee leesìîeele ®eeueCeeN³ee J³eJemee³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeueer peeles. l³eecegUs
J³eJemee³ee®eer efmLeleer megOeejles DeeefCe leesìîeele ®eeueCeejs efkebÀJee Deepeejer J³eJemee³e Hegvne HeÀe³eÐeele®eeueleele. l³eecegUs DeMee J³eJemee³eebvee veJeerve peerveJe efceUles.
2) J³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJelee³esles.
J³eJemee³eeuee Hevne veHe̳ee®eer efmLeleer ÒeeHle keÀjleevee J³eJemee³ee®³ee SketÀCe keÀecekeÀepeceO³es
megOeejCee kesÀueer peeles. meJe& IeìkeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves keÀe³e&#ecelee Jee{efJeCes Meke̳e nesles. Goe. J³eJemLeeHekeÀDeefOekeÀejer, keÀce&®eejer F. veer SkeÀ$e ³esTve J³eJemee³eeleerue meJe& keÀecekeÀepe J³eJeefmLeleHes Heej Hee[u³eemeJ³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee megOeDejC³eeme ceole nesles.
3) J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme keÀjlee ³eslees.
leesìîeele ®eeueCeejs J³eJemee³e Hegvne HeÀe³eÐeele ®eeueu³eecegUs J³eJemee³e efJekeÀemee®³ee ³eespevee
neleer Ieslee ³esleele. Goe. J³eJemee³ee®ee efJemleej keÀjCes, efJeefJeOeerkeÀjCe keÀjCes F. cegUs J³eJemee³ee®³eeueeYeele Jee{ nesles.munotes.in
42
4) J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ yeepet YekeÌkeÀce yeveles.
J³eJemee³e Hegvne HeÀe³eÐeele ®eeueu³eecegUs J³eJemee³eeuee DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjCes megueYe peeles.
J³eJemee³e osC³ee®eer peyeeyeoejer JesUsJej HetCe& keÀjleele. efJeÊeHegjJeþe mebmLee efkebÀJee yeBkeÀeb®es J³eepee®es nHlesJesUsJej efoues peeleele. J³eJemee³ee®³ee efJemleejemeeþer DeeCeKeer keÀpe& GHeueyOe nesles. l³eeÜejs J³eJemee³ee®³eeDeeefLe&keÀ De[®eCeer, iejpee YeeieefJeCes Meke̳e nesles.
5) J³eJemee³ee®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Jee{ nesles.
J³eJemee³eeves Hegvne veHe̳ee®eer DeJemLee ÒeeHle kesÀu³eeveblej J³eJemee³ee®eer meceepeeleerue Hele Je
veeJeueewefkeÀkeÀ megOeejles. J³eJemee³ee®eer meceepeeleerue ÒeefleYee efJekeÀefmele nesles. meceepeeleerue J³eJemLeeHevemleeve yeUkeÀì nesles. J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ Hele megOeejles. J³eJemee³eeuee DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejebceO³esJee{ keÀjlee ³esles.
6) keÀce&®eeN³eebvee efJeefJeOe meJeueleer GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele.
leesìîeeleerue HeefjefmLeleercegUs J³eeJemeeef³ekeÀ keÀce&®eeN³eebvee efoues peeCeejs ueeYe efkebÀJee meJeueleer
keÀceer keÀjleele. Hejbleg J³eJemee³e Hegvne veHe̳eele Deeu³eeveblej ³ee meJeueleer Hegvne meg© keÀjCes Meke̳e nesles.Jesleve efkebÀJee megefJeOeeb®³ee meboYee&le keÀce&®eeN³eeb®³ee keÀener ceeieC³ee Demeu³eeme l³ee HetCe& keÀjCes Meke̳e nesles .
keÀeceieejebvee ÒesjCee efceUC³eeme keÀeceieej DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves keÀece keÀjleele. keÀeceieej J³eJemee³eeletvemLeueeblej keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle veenerle.
7) ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[ervegmeej Jemlet Je mesJee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele.
J³eJemee³e veHe̳eeceO³es Jee{ Peeu³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee opee& megOeejleele.
l³eecegUs ûeenkeÀebvee l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[ervegmeej Jemlet DeeefCe mesJee GHeueyOe nesleele. JeepeJeer efkebÀceleerveel³eebvee ³ee Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee ueeYe Ieslee ³eslees. ûeenkeÀebkeÀ[erue ceeieCeer Jee{les l³eecegUs J³eJemeeef³ekeÀeueeDeefOekeÀ ÒeceeCeeJej GlHeeove keÀjC³ee®eer mebOeer ÒeeHle nesles.
8) Meemeveeuee keÀj mJe©Heele DeefOekeÀ ÒeceeCeele GlHeVe efceUles.
J³eJemee³e Hegvne veHe̳eele ®eeueJeC³eecegUs J³eJemee³ee®³ee GlHeVeeceO³es Jee{ nesles. Demes
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀj mJeªHeele Meemeveeuee GlHeVe efceUJetve osleele. l³eecegUs Meemeveeuee l³ee HewMeeletvemeceepekeÀjC³ekeÀejer keÀe³ex keÀjCes Meke̳e nesles.
9) meYeemeoebvee DeefOekeÀ ojeves ueeYeebMe efceUlees.
J³eJemee³ee®³ee veHe̳eele Jee{ Peeu³eecegUs J³eJemeeef³ekeÀ meYeemeoebvee DeefOekeÀ ojeves ueeYeebMe
osleele l³eecegUs l³eebvee Yeeieebvee yeepeejele efkebÀcele ³esles. YeefJe<³ekeÀeUele ueebYeeb
Deepeejer efkebÀJee leesìîeele ®eeueCeejs J³eJemee³e yebo kesÀu³eeme DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Kegbìlees
l³eeSsJepeer l³ee J³eJemee³eeceO³es veHe̳ee®eer Hegvne efmLeleer ÒeeHle kesÀu³eecegUs DeewÐeesefiekeÀjCeeuee ®eeuevee efceUles .
Flej J³eJemee³eebvee ³ee J³eJemee³eeb®es DevegkeÀjCe keÀ©ve DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer efmLeleer megOeejlee ³esles.munotes.in
43
11) J³eJemee³eeuee veJeerve mebOeeR®ee ueeYe Ieslee ³eslees.
J³eJemee³eeuee veHe̳ee®eer efmLeleer Hegvne ÒeeHle Peeu³eecegUs yeepeejHesþ #es$eeleerue veJeerve mebOeeR®ee
ueeYe Ieslee ³eslees. efJe¬eÀerefJe
1) J³eJemee³ee®³ee DeeefLe&keÀ iejpeebceO³es Jee{ nesles.
Hegveve&HeÀe efmLeleer ÒeeHle keÀjC³eemeeþer J³eJemee³ee®eer Hegvej&®evee keÀjeJeer ueeieles l³eemeeþer
J³eJemee³eeuee ceesþîee ÒeceeCeele DeLe&mene³³e DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg leesìîeecegUs efkebÀJee DeewÐeesefiekeÀDeepeejHeCeecegUs J³eJemee³ee®eer yeepeejeleerue Hele Iemejueer Demeu³eeme J³eJemee³eeuee veJ³eeves keÀpee&TjkeÌkeÀcee IesCes Meke̳e nesle veener. DeeefLe&keÀ mene³³eeefMeJee³e J³eJemee³eeuee DeeHeuee efJekeÀeme keÀjCes Meke̳enesle veener.
2) Hegveve&HeÀe efmLeleer ÒeeHleermeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
Hegveve&HeÀe efmLeleer ner oerIe&keÀeueerve mJe©Hee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. l³eemeeþer efJeefJeOe IeìkeÀebJej Ke®e&
keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe. mebieCekeÀerkeÀjCe, DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀjCes,mJe³eb®eueerkeÀjCe, J³eJemee³ee®ee efJemleej keÀjCes, GlHeeove #ecelee Jee{efJeCes, J³eJemee³ee®eer Hegvej&®evee keÀjCesF. meJe& yeeyeeRJej ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
3) menkeÀe³ee&®ee DeYeeJe Demelees.
J³eJemee³eeceO³es veHe̳ee®eer Hegvne efmLeleer ÒeeHle keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe IeìkeÀeb®es menkeÀe³e& DeHesef#ele
Deens. Hejbleg meJe& IeìkeÀ SkeÀceskeÀebvee menkeÀe³e& keÀjleerue®e Demes veener. l³eecegUs J³eJemee³eeleerue efJeefJeOekeÀe³ex Je peyeeyeoeN³ee ³eesi³e efjleerves Heej Hee[Ces Meke̳e nesle veener. Goe. keÀce&®eeN³eeb®³ee vekeÀejelcekeÀYetefcekesÀcegUs J³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeCes Meke̳e nesle veener.
4) keÀecekeÀepeeceO³es iegbleeiegble efvecee&Ce nesles.
J³eJemee³e leesìîeele Demeu³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ keÀce&®eejer keÀHeele keÀjleele. Hejbleg J³eJemee³eeuee
Hegvne veHe̳ee®eer DeJemLee ÒeeHle Peeu³eeveblej keÀeceeieej Hegvne l³ee J³eJemee³eeceO³es DeeHeu³ee HeoeJej keÀecekeÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ meebieleele pej lede³ebvee Hegvne keÀeceeJej Iesleues veener lej keÀeceieej v³ee³eeue³eele peeleelel³eecegUs J³eJemee³eeceO³es leCeeJee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce nesles keÀeceieejebvee l³eeb®³ee ceeieC³ee HetCe& kesÀu³ee veene r
lej les mebHe keÀjC³ee®³ee efmLeleerle Demeleele.
5) J³eJemee³ee®³ee peyeeyeoejerceO³es Jee{ nesles.
Hegveve&HeÀe efmLeleer ÒeeHle kesÀu³eeveblej leer oerIe&keÀeU efìkeÀefJeCes ns J³eeJemeeef³ekeÀe®eer peyeeyeoejer
Demeles. l³eemeeþer l³eebveer ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& Iesleueer Demeu³eeme l³eeJejerue J³eepee®eer jkeÌkeÀce JesUsJejHejle keÀjCes, keÀeceieejeb®³ee JesleveeceO³es Jee{ kesÀu³eeme l³eevegmeej l³eebvee Jesleve osCes, ueeYeebMee®³eemunotes.in
44
ojeceO³es Jee{ kesÀu³eeme l³eevegmeej meYeemeoebvee ueeYeebMe ÐeeJee ueeielees. Dev³eLee meYeemeo veejepe
nesleele. meeOevemeeceûeer®³ee IeìkeÀeceO³es Jee{ kesÀu³eeme Kejsoer-jkeÌkeÀce JesUsJej Hejle keÀjeJ³ee ueeieleele.DeMee ÒekeÀejs J³eeJemeeef³ekeÀeb®eer peyeeyeoejer Jee{le Demeles. pej l³eebveer DeeHeueer peyeeyeoejer ³eesi³e efjleervesHeej Hee[ueer veener lej lede³ebvee Hegve&He̳ee®eer DeJemLee oerIe&keÀeueerve efìefkeÀJeCes Meke̳e nesCeej veener.
3.11 meejebMe
peguew 1991 ceO³es Yeejleeves veefJeve DeeefLe&keÀ OeesjCe eqmJekeÀejues. l³eeceO³es peeieeflekeÀerkeÀjCe,
GoejerkeÀjCe Je KeepeefiekeÀjCee®ee meceeJesMe neslees. l³ee®es ®eebieues Je JeeF&ì HeefjCeece J³eJemee³eeJej Peeues.
J³eJemee³eeleerue megHle mebOeeR®ee ueeYe IesC³eemeeþer efJeefJeOe Je=Ooer OeesjCes jeyeefJeueer peeleele.
Hegve&j®evee Je Hegve&veHeÀe [eJeHes®e ns l³eeHewkeÀer®e Deensle Hegve&j®evee [eJeHes®eebceO³es Deepeejer GoîeesieHeÀe³eoîeele ®eeueCeeN³ee GÐeesieebceO³es meceeefJeä kesÀues peeleele efkebÀJee mHeOee& ìeUC³eemeeþer oesveJ³eJemee³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCe kesÀues peeles. leesìîeeleerue J³eJemee³e Hegvne Hegve&efmLeleeruee DeeCeC³eemeeþer Òe³elvekeÀjCes cnCepes Hegve&veHeÀe efmLeleer [eJeHes®e nes³e.
3.12 ÒeMve
1. GoejerkeÀjCe peeieeflekeÀerkeÀjCe Je KeepeefiekeÀjCe cnCepes keÀe³e ? l³ee®ee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej
nesCeeje HeefjCeece mHeä keÀje ?
2. J³etnj®evee cnCepes keÀe³e ? J³etnj®eves®eer keÀe³e&He×leer mHeä keÀje ?3. J³etnj®eves®eer JewefMeä³es meebiegve ÒekeÀej mHeä keÀje.4. J³eJemee³e Hegve&j®eves®³ee efJeefJeOe J³etnj®evee mHeä keÀje.5. Hegve&veHeÀe efmLeleer cnCepes keÀe³e ? efle®es HeÀe³eos Je leesìs mHeä keÀje.6. Hegve&veHeÀe efmLeleermeeþer DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ mHeä keÀje.7. Hegve&j®evee [eJeHes®ee®ee DeLe& meebietve DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ mHeä keÀje.
♦♦♦♦♦munotes.in
45
IeìkeÀ -4
munotes.in
46
4.1 ÒemleeJevee
Yeejleeves 1991 meeueer veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³eecegUs peeieeflekeÀerkeÀjCe
Je Kegu³ee DeLe&J³eJemLescegUs J³eeHeej J³eJemee³eeuee DeefOekeÀ ®eeuevee efceUeueer. 1995 ceO³es peeieeflekeÀJ³eeHeej mebIeìves®eer mLeeHevee Peeueer. ³ee mebIeìvescegUs peieeleerue osMeebveer J³eeHeejele GoejerkeÀjCee®ee ceeie&DeJeuebyeuee. l³eecegUs Mesleer J³eJemee³ee®es cenÊJe keÀceer nesTve J³eJemee³ee®es Je mesJee #es$ee®es cenÊJe Jee{uesDeens. DeeOegefvekeÀ J³eJemee³e Del³eble iegbleeiegbleer®es Demeleele. l³eecegUs He³ee&JejCe iegbleeiegbleer®es Demeles. ³eemee þer
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®eer ³eesi³e ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeveskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ efveCe&³e nerJ³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe®e Ie[efJele Demeles. l³eecegUs J³eJemee³eeJej DeveskeÀ Debleie&le Je yee¿e IeìkeÀeb®eeHeefjCeece neslees. ³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®eer ³eesi³e ceeefnleer keÀªve I³eeJeer ueeieles. J³eJemee³eeJejYeej ìekeÀCeeN³ee meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe nes³e.
4.2 J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®eer DeLe& J³eeK³ee Je JewefMeäîes
4.2.1 DeLe& :
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeele J³eJemee³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
cnCetve He³ee&JejCeMeem$ee®³ee DeY³eemeeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìvee meeceeefpekeÀ,jepekeÀer³e, leebef$ekeÀ, Oeeefce&keÀ, keÀe³eosMeerj HeefjefmLeleerle jentve DeveskeÀ DeeJeenveebvee leeW[ osles, mebOeer®eeefmJekeÀej keÀjles DeeefCe J³eJemee³eerve mHeOexMeer cegkeÀeyeuee keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjerle Demeles. DeMee meJe&HeefjefmLeleerleerue IeìkeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe Demes cnCeleele.
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeele J³eJemee³e ner meeceeefpekeÀ mebmLee Demeu³eeves ³ee mebmLesJej
meYeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleer®ee HeefjCeece nesle Demelees. yeouel³ee JeeleeJejCeeMeer mebyebOeerle DeMee meJe&IeìkeÀeb®ee HeefjCeece J³eJemee³eeJej JesieJesieȳee ÒekeÀejs nesle Demelees. l³eemeeþer l³ee®³ee J³eeK³ee HeenCesDeeJeM³ekeÀ þjles.
‡ kesÀce [sJeerme : p³ee SketÀCe HeefjefmLeleer®ee, Ieìveeb®ee Je ÒeYeeJeeb®ee J³eJemee³eeJej HeefjCeece neslees
Je p³eebveer J³eJemee³eeuee Jes{uesues Demeles l³eeme `J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe' Demes cnCeleele.
(“Environment of business means the aggregate of all conditions,
events and influence that surround and affect it.”)
‡ yeer. kesÀ. Jneruej : J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìveeJej Je l³ee®³ee keÀe³e&ÒeCeeueerJej p³ee yee¿e IeìkeÀeb®eeHeefjCeece neslees. l³ee meJe& IeìkeÀebvee SkeÀef$eleHeCes J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe Demes cnCeleele.
("Business Environment is the total of all things external to firms
and individuals which affect their organisations and operations".)
‡ ye@jer efj³eceve cesueJeerve keÀesHesve : `He³ee&JejCe IeìkeÀ efkebÀJee oyeeJe IeìkeÀ cnCepes Demes IeìkeÀkeÀer pes mebHetCe& veJns lej yengleebMeer yee¿e mJe©Hee®es Je DeewÐeesefiekeÀ mebmLeeb®³ee Je l³eeb®³ee J³eJemLeeHevee®³eeefve³eb$eCee yeensj®es Demeleele.''munotes.in
47
("Environment factors of unstraints are largely if not totally external and
beyond the control of individual industrial enterprises and their management.")
efJeu³ece iu³egjskeÀ Je uee@jsvme pee@®e : ``J³eJemee³e He³ee&JejCeele DeMee IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je neslees
keÀer pes J³eJemee³eemeeþer mebOeer efkebÀJee DeeJneves efvecee&Ce keÀjleele Demes IeìkeÀ Heg
which can lead to opportunities for or threats to the firm. Although thereare many factors, the most important of the factors are socio-economic,technologial suppliers competitors and government.")
Jejerue J³eeK³esJeªve J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®eer mebkeÀuHevee mHeä nesles. J³eJemee³ee®eer
HeefjCeecekeÀejkeÀlee ner mebYeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerJej DeJeuebyetve Demeles. J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeele HeÀkeÌleJ³eJemee³ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
4.2.2 JewefMeäîes :
1) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeceO³es meYeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleer®ee meceeJesMe neslees.
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeceO³es J³eJemee³eebleie&le DeeefCe yeefnie&le IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJe&
IeìkeÀebJej J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe DeJeuebyetve Demeles.
2) J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe ne J³eJemee³ee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Deens.
J³eJemee³ee®eer mLeeHevee, efJekeÀeme DeeefCe mLew³e& He³ee&JejCeeJej DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs
J³eJemee³e He³ee&JejCeeHeemetve DeefueHle jener MekeÀle veener.
3) He³ee&JejCeeceO³es eqkeÌueÿle efkebÀJee iegbleeiegble Demeles.
yeefnie&le He³ee&JejCeeceO³es mHeOe&keÀ, jepekeÀer³e IeìkeÀ, MeemekeÀer³e OeesjCes F ®ee nmle#esHe Ieslees.
J³eJemee³eeuee MeemekeÀer³e efve³eceebefJe©× keÀe³e& keÀjlee ³esle veener.
4) He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeceO³es melele yeoue neslees.
He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ ieefleceeve Deensle. Goe. jepekeÀer³e HeefjefmLeleer, mHeOee&, MeemekeÀer³e efve³ece
³eeceO³es meelel³eeves yeoue neslees. leb$e%eeve, Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCe ³eeceO³es PeHeeìîeeves yeoue nesle Deens.
5) He³ee&JejCeeceO³es met#ceue#eer DeeefCe meceûeue#eer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Deens.
J³eeJemeeef³ekeÀeuee Debleie&le He³ee&JejCeeJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles. Hejbleg yeefn&iele IeìkeÀebJej efve³eb$eCe
þsJelee ³esle veener cnCetve He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme keÀjeJee ueeielees.
6) He³ee&JejCe ns SkeÀ DeeJneve Deens.
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeceO³es yeoueCeeN³ee IeìkeÀeb®ee melele efJe®eej keÀjeJee ueeielees pemes keÀer
DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀjCes, peeieefleefkeÀkeÀjCe DeJeuebye keÀjCes, mHeOexceO³es efìketÀve jenC³eemeeþer[eJeHes®e le³eej keÀjCes ns He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ J³eJemee³eeb®³ee ¢efäkeÀesveeletve SkeÀ DeeJneve Deens.munotes.in
48
7) He³ee&JejCe ner J³eeHekeÀ Je ÒeYeeJe mebkeÀuHevee Deens
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&Jejeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀ©ve keÀe³e& keÀjeJes ueeieles. meceepeeleerue
efJeefJeIe IeìkeÀeb®es menkeÀe³e& Iesleu³eeefMeJee³e J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³e& keÀ© MekeÀle veenerle. J³eJemee³e nerHe³ee&JejCeeHes#ee ce³ee&efole mebkeÀuHevee Deens.
8) He³ee&JejCe ns Deefveef½ele Demeles.
He³ee&JejCeeÜejs J³eeJemeeef³ekeÀebvee mebOeer ÒeeHle nesleele. l³eeÒeceeCes l³eebvee leesìîeebvee meeceesjs peeJes
ueeieles. yeepeejHesþsleerue HetJee&vegceeveyeeyele efveef½ele Kee$eer oslee ³esle veener. cekeÌlesoejerJej efve³eb$eCe þsJeCes ner yeeye
keÀefþCe Peeueer Deens. l³eecegUs YeefJe<³eele ueneve J³eJemee³eeb®es DeefmleÊJe Oeeske̳eele ³esC³ee®eer Meke̳elee Deens.
9) He³ee&JejCee®ee efve³eespeveeJej HeefjCeece neslees.
J³eeJemeeef³ekeÀ efve³eespeveeÜejs veJeerve mebOeer MeesOeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Hejbleg l³eebvee DeveskeÀ
mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. He³ee&JejCeecegUs J³eJemee³eeceO³es meelel³eeves ®e{Gleej nesleele.
10) He³e&JejCeeÜejs J³eJemee³ee®eer j®evee le³eej nesles.
He³ee&JejCeecegUs J³eeJemeeef³ekeÀebvee efJeefMeä He×leerves keÀe³e& keÀjC³ee®eer meJe³e ueeieles. l³eecegUs keÀeceeceO³es
efMemle ueeieles, l³eecegUs J³eJemee³ee®eer keÀe³ex megjefUleHeCes DeeefCe megueYelesves Heej Hee[ueer peeleele.
4.3 J³eJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®es cenÊJe
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®eer mebkeÀuHevee efJe®eejele Iesleevee J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®es cenÊJe
mHeä keÀjCes cenÊJee®es Deens. 21 J³ee MelekeÀele J³eJemee³ee®³ee ¢äerves lej He³ee&JejCee®es cenÊJeDeefOekeÀ®e Deens. J³eJemee³ee®³ee Jee{er®³ee Je Òeieleer®³ee ¢äerves He³ee&JejCee®es IeìkeÀ DevegketÀue DemeCesDeeJeM³ekeÀ Demeles. efJeMes
keÀ®®ee ceeue Je Hegjsmes Je mJemle ÞeefcekeÀ GHeueyOe nesleerue keÀe³e? Hegjsmes HeeCeer Je J³eJemee³ee®³eeÒekeÀejevegmeej ³eesi³e He³ee&JejCe Deens keÀe³e? ³ee meJee¥®eer mebIeìveelcekeÀ yeebOeCeer ³eesi³eefjleerves kesÀu³eeefMeJee³eJ³eJemee³e ³eMemJeer nesCeej veener. cnCepes®e J³eJemee³e ³eMemJeer nesC³eemeeþer J³eJemee³ee®eer mebIeìveelcekeÀyeebOeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) J³eJemee³ee®es megmHeä %eeve : He³ee&JejCee®³ee efJeMues
3) J³eJemee³ee®es meg³eesi³e efve³eespeve : ceeCemee®³ee Jee{l³ee Je efJeefJeOe iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer
DeveskeÀ J³eJemee³e megª keÀjeJes ueeieleele. lemes®e veJeerve J³eJemee³e megª keÀjC³ee®es efve³eespeve keÀjeJesmunotes.in
49
ueeieles. l³eemeeþer He³ee&JejCee®³ee ceeefnleer®ee DeYeeJe Demeu³eeme meg³eesi³e efve³eespeve keÀjCes keÀþerCe Demeles.
Goe. Yeejleeleerue ieebOeer ìesHeer le³eej keÀjC³ee®ee J³eJemee³e lesJne GÐeesieHeleerves yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeejJe ceeveJee®³ee yeouel³ee ceeieCeervegmeej veJeerve J³eJemee³ee®es efve³eespeve keÀjeJes ueeieles. DeMee J³eJemee³ee®³eeefve³eespeveemeeþer He³ee&JejCee®³ee meJe& IeìkeÀeb®eer ³eesi³e leer ceeefnleer DemeeJeer ueeieles. keÀejCe J³eJemee³ee®³eemeJe& ÒekeÀej®³ee IeìkeÀeJej DeeefCe l³eeb®³ee efoMesJej He³ee&JejCee®es efJeefJeOe IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele. cnCetveJ³eJemee³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee meJe& IeìkeÀeb®eer HeefjHetCe& ceeefnleer DemeeJeer ueeieles. lej®e J³eJemee³e³eMemJeer nesC³eemeeþer l³ee®es ³eesi³e efve³eespeve keÀjCes cenÊJee®es þjles.
4) He³ee&JejCe veJeerve %eeve MeeKee : DeeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³e ³eMemJeer nesC³eemeeþer
He³ee&JejCe ³ee veJeerve %eeve MeeKes®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemet ueeieueer Deens. efJeMes
Je efJekeÀeme keÀªve Ieslee ³eslees. J³eJemee³ee®ee efJemleejelcekeÀ efJekeÀemener efJeefJeOe He³ee&JejCeer³e IeìkeÀeJejDeJeuebyetve Demelees. veJeveJeerve leb$e%eevee®³ee mee¿eeves J³eJemee³eele DeveskeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCelee ³esleele.efJeMes
iejpes®es Demeles. keÀesCeleener J³eJemee³e ne meceepeeMeer efveieef[le Demelees. pemepemee meceepe efJekeÀefmele neslepeelees lemelemee J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme nesle Demelees. l³eecegUs DeveskeÀ veJeerve J³eJemee³e megª kesÀues peeleele.mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve J³eJemee³eeuee keÀe³e& keÀjeJes ueeieles. He³ee&JejCee®eer#ecelee ve Ieslee OeesjCe þjeefJeu³eeme J³eJemee³e yeg[C³ee®ee OeeskeÀe Demelees. cnCepes®e J³eJemee³ee®es ³eesi³eOeesjCe þjefJeleevee He³ee&JejCe ne IeìkeÀ cenÊJee®ee þjlees.
7) Òeefleÿe ÒeeHle nesles : He³ee&JejCee®ee DeY³eeme keÀjleevee J³eeJemeeef³ekeÀ efveCe&³e IesCeeN³ee
mebmLeebvee meceepeele Je osMeele Òeefleÿe ÒeeHle nesles. keÀejCe Demes GÐeesie HejbHejs®³ee l³eeb®³ee SketÀCej®eves®³ee, meebmke=ÀeflekeÀ cegu³eeb®ee, vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee efJe®eej keÀªve®e J³eeJemeeef³ekeÀ efveCe&³e Iesleuespeeleele. meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀe®es DeefmlelJe efJe®eejele IesTve®e l³eevegmeej J³eJemee³e ®eeueefJeueepeele Demeu³eeves DeMee J³eJemee³eeves meceepeele Òeefleÿe efceUles. lemes®e Jee{l³ee pevemebHekeÀe&cegUs ûeenkeÀeleJe meceepeele Deelceer³elee efvecee&Ce nesles.
8) ³eesi³e J³etnj®evee : keÀesCeleener J³eJemee³e ®eeueefJeC³eemeeþer l³ee®eer J³etnj®evee ³eesi³e DemeCes
iejpes®es Demeles. He³ee&JejCee®ee ³eesi³e DeY³eeme kesÀu³eeves J³eJemee³eeuee DeefleMe³e HeÀe³eosMeerj Demes mejkeÀej®esOeesjCe Demeues lej He³e&ìve #es$eele keÀece keÀjCeeN³ee J³eJemee³eeveer ³eesi³e mebOeer®ee HegjsHetj HeÀe³eoe IesC³ee®³ee¢äerves J³egnj®evee keÀjlee ³esles. l³eemeeþer He³ee&JejCe efJeMues
He³ee&JejCeecegUs DeeJneves efmJekeÀejCes meesHes peeles. He³ee&JejCeeves J³eeJemeeef³ekeÀebvee megmebOeer Je Oeeske̳ee®eer pe eCeerJe
munotes.in
50
nesles lemes®e YeefJe<³eele efvecee&Ce nesCeejs OeeskesÀ Je mebOeer ³ee®es ef®e$e osKeerue Heenlee ³esles. He³ee&JejCe Je
J³eJemee³e ³ee®ee vewmeefie&keÀ mebbyebOe osKeerue Heenlee ³eslees. leb$e%eevee®³ee He³ee&JejCee®es Jele&ceevekeÀeueerve JeYeefJe<³ekeÀeueerve J³eJemee³eeleerue mebOeer Je OeeskesÀ peeCetve Ieslee ³esleele. He³ee&JejCee®³ee efJeMues
10) Flej cenÊJe : He³ee&JejCeecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ efveCe&³e IesCeeN³ee GÐeesie mebmLeebvee Je J³eJemLeeHekeÀebvee
vesnceer®e cenÊJeHetCe& o#e Je ieleerMeerue jeneJes ueeieles. l³eecegUs GÐeesiee®³ee He³ee&JejCee®es HeefjJele&vemecepeC³eeme ceole nesles. l³ee®eÒeceeCes melele yeoueCeejs Meemeve, MeemeveeJejerue yee¿e MekeÌleer®ee oyeeJe,keÀeceieej mebIeìves®ee vekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve F. ¢efäkeÀesveebletve DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele. efJeMes
(Inter-relationship between business and Environment)
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe Je J³eJemee³e ns oesve IeìkeÀ efYeVe Deensle. Hejbleg J³eJemee³ee®³ee meJe&
yeeyeeRJej He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe He[le Demelees. ne ÒeYeeJe ®eebieuee keÀer JeeF&ì lemes®e lees Òel³e#e keÀer DeÒel³e#eefkebÀJee keÀceer keÀer peemle Demet MekeÀlees. J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe ns J³eJemee³eemeeþer SkeÀ ®eewkeÀì efvecee&Ce keÀj erle
Demeles Je leer ®eewkeÀì J³eJemee³eeuee efmJekeÀejeJeer ueeieles. He³ee&JejCee®es J³eJemee³eeJej yengefJeOe mebefceÞe Jeiegbleeiegbleer®es HeefjCeece nesle Demeleele.
efJeefJeOe He³ee&JejCee®³ee IeìkeÀe®³ee ce³ee&osle®e J³eJemee³e keÀe³e& keÀjerle Demelees. DeeefLe&keÀ,
jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, leebef$ekeÀ Je vewmeefie&keÀ IeìkeÀe®ee J³eJemee³eeJej melele HeefjCeece nesle Demelees.meeOeejCeHeCes J³eJemee³e Je He³ee&JejCe ³eeb®³eeceO³es leerve ÒekeÀej®es mebyebOe Demeu³ee®es efometve ³esles lesKeeueerueÒeceeCes.
1) J³eJemee³ee®³ee ef¬eÀ³ee : J³eJemee³eeceO³es GlHeeove, efJeHeCeve, keÀce&®eejer Je efJeÊe ³ee ®eejerner
ef¬eÀ³eebJej He³ee&JejCee®ee HeefjCeece neslees. efJeMes
k³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ee¥Jej He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe He[le Demelees. l³eeceO³es efve³eespeve YeefJe<³ekeÀeUeMeer mebyebOeerleDemeu³eeves Devegceeves, ³eespevee GefÎäîes, O³es³e OeesjCes, J³egnj®evee keÀe³e&¬eÀce JesUeHe$ekeÀ ³ee meJe&IeìkeÀebJej He³ee&JejCee®ee meJee&le peemle ÒeYeeJe He[lees. efveCe&³e IesC³ee®³ee keÀe³ee&Jej meg×e He³ee&JejCee®eeHeefjCeece neslees. lemes®e mebIeìve efveoxMeve, efve³eb$eCe ³ee keÀe³ee&Jej meg×e He³ee&JejCee®ee HeefjCeece neslees.lemes®e mebIeìve efveoxMeve, efve³eb$eCe ³ee keÀe³ee&Jej Debleie&le He³ee&JejCee®ee peemle ÒeYeeJe He[lees.
3) J³eJemee³ee®es DeefmlelJe : J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee J³eJemee³ee®es DeefmlelJe, efJekeÀeme, mHeOee&
MekeÌleer Je mLew³e& ³ee meJe& yeeyeeRJej HeefjCeece nesle Demelees. He³ee&JejCeeleerue keÀener yeoueebJej J³eJemee³ee®es Deefm lelJe
Oeeske̳eele ³esT MekeÀles. lej keÀener JesUe J³eJemee³ee®³ee efJekeÀemeeuee YejHetj mebOeer Je JeeJe efceUt MekeÀlees.munotes.in
51
munotes.in
52
–‡ Debleie&le He³ee&JejCe
He³ee&JejCee®ee efJe®eej keÀjleevee GÐeesie mebmLesceO³es He³ee&JejCe ne IeìkeÀ ³eMe efceUefJeC³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ Demelees. J³eJemee³e Debleie&le pes IeìkeÀ efve³ebef$ele kesÀues peeT MekeÀleele, l³eeuee Debleie&le IeìkeÀDemes cnìues peeles. Debleie&le He³ee&JejCeecegUs ³ee IeìkeÀeJejleer HetCe&le: efve³eb$eCe þsJelee ³esles. ³ee¢efäkeÀesveeletve Debleie&le He³ee&JejCe ne Yeeie cenÊJee®ee þjlees. l³ee ¢efäkeÀesveeme Debleie&le He³ee&JejCe³eeceO³es KeeueerueÒeceeCes IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe þjlees.
1) cetu³e He×leer : J³eeJemeeef³ekeÀ OeesjCes þjefJeleevee efJemle=le cetu³eHe×leer Je GÐeesieeJej ceeie&oMe&ve
keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles keÀer peer mebIeìves®eer cetu³e He×leerle Yeeieeroejer keÀjerle Demeleele.keÀejCe ³ee cetu³eHe×leerJej J³eJemee³ee®es ³eMe DeJeuebyetve Demeles. Goe. ìeìe, efyejuee, pewve, yepeepe,efkeÀueexmkeÀj, Debyeeveer, efHeÀ³ee&oer³e F. kegÀìgbye mecegn Demetve l³eebveer l³eeb®eer mJele:®eer efJe®eejÒeCeeueer Jecetu³eHe×leer efJekeÀefmele kesÀueer Deens. l³eecegUs leer kegÀìgbyes DeeHeDeeHeu³ee GÐeesiee®es J³eJemLeeHeve keÀjerleDemeleele. cnCepes®e cetueHe×leer®ee J³eJemee³ee®³ee ef¬eÀ³eebJej Je keÀe³ee&Jej HeÀej ceesþe ÒeYeeJe He[le Demelees.
2) peerefJele keÀe³e& DeeefCe GefÎäs : J³eJemee³e mebmLesceO³es HetJe& efveOee&efjle GefÎäs Je keÀe³ex
Demeleele. ³ee GefÎäebJej Je keÀe³ee&Jej J³eJemee³ee®³ee efJekeÀemee®eer efoMee Je J³eeJemeeef³ekeÀ leÊJe%eeve,J³eeJemeeef³ekeÀ O³es³eOeesjCes, J³eeJemeeef³ekeÀ J³etnj®evee F. IeìkeÀebJej HeefjCeece nesle Demelees. l³eecegUsJ³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ee&®eer efoMee þjefJele Demeleevee GefÎäs osKeerue cenÊJee®eer þjleele. ³ee IeìkeÀeb®eeHeefjCeece Debleie&le He³ee&JejCeeJej nesle Demelees.
3) J³eJemLeeHevee®eer j®evee/mJeªHe : J³eJemLeeHeves®eer j®evee efJe®eejele Iesleevee kebÀHeveer®³ee
YeeieOeejkeÀeb®eer j®evee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer j®evee, mebIeìve j®evee lemes®e J³eJemLeeHevee®ee ¢efäkeÀesve F.IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues peeleele. J³eJemee³e mebbyebOeer keÀesCeleener efveCe&³e Iesleevee Jejerue IeìkeÀeb®eer j®eveeefJe®eejele IesTve efveCe&³e Iesleues peeleele. keÀejCe YeeieOeejkeÀ meb®eeuekeÀ pemes cenÊJee®es Demeleele lemes®eJ³eJemLeeHeve osKeerue cenÊJee®es Demeles. cnCepes®e ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe J³eJemLeeHeves®³ee j®evesJejnesle Demelees.
4) Debleie&le DeefOekeÀej mebyebOe : YeeieOeejkeÀ Je meb®eeuekeÀ ceb[U Je J³eJemLeeHeve J³eJemLeeHekeÀ
Je mene³³ekeÀ DeefOekeÀejer Jeie& He³e&Jes#ekeÀ Je keÀce&®eejer Jeie& ³ee meJee¥ceO³es HejmHej Debleie&le DeefOekeÀej mebyebOeÒemLeeefHele Peeuesues Demeleele. ³ee meJee¥®ee HeefjCeece J³eJemee³ee®³ee ef¬eÀ³eebJej Je keÀe³ee¥Jej He[le Demelees.cnCepes®e meb®eeuekeÀ ceb[Ueveer Iesleuesu³ee efveCe&³ee®eer DebceueyepeeJeCeer J³eJemLeeHekeÀ Je keÀce&®eejer Jeiee&ceeHe&ÀleHetCe& kesÀues peeT MekeÀles. cnCepes®e ³ee IeìkeÀebceO³es Debleie&le DeefOekeÀej mebyebOe cenÊJee®es þjleele.
5) kebÀHeveer®eer Òeeflecee Je ef®evn ueewefkeÀkeÀ : kebÀHeveer®eer Òeeflecee Je veeJe ueewefkeÀkeÀ ns oesvner IeìkeÀ
cenÊJee®es þjleele. keÀejCe pesJne Yeeb[Jeuee®eer efveefce&leer nesTve peesKeerce efmJekeÀeªve veJeveJeerve GlHeeovekeÀªve veJeveJeerve yeepeejHesþe ÒeeHle keÀªve Kejsoer efJe¬eÀerle Jee{ keÀªve kebÀHeveer®eer Òeeflecee Je veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{JeC³ee®ee Òe³elve He³ee&JejCeecegUs neslees.
6) YeeweflekeÀ ceeueceÊee/megefJeOee : J³eJemee³eeceO³es GlHeeove keÀe³e& keÀjC³eeDeeOeer YeeweflekeÀ mees³eer
Je mebmeeOeves cenÊJee®eer þjleele. GÊeHeeoveemeeþer ueeieCeejer ³eb$emeecegûeer, ³eb$es, GHekeÀjCes, leb$es, iegoece,megefJeOee F. IeìkeÀeb®ee J³eJemee³ee®³ee keÀe³ee&Jej HeefjCeece nesle Demelees. Goe. Deew
53
7) mebMeesOeve Je efJekeÀeme DeeefCe leb$e%eeveefJe
8) ceeveJeer meeOeve mebHeÊeer : Debleie&le He³ee&JejCeeceO³es keÀewMeu³e Je opee& keÀe³e&#ecelee, ceveesOew³e&,
efMemle, o=efäkeÀesve, meebefIekeÀ YeeJevee F. meJe& IeìkeÀeb®ee J³eJemee³eeJej HeefjCeece nesle Demelees. cnCepes®ekeÀener mebIeìvee ceeveJeer mebmeeOeveecegUs Je keÀce&®eeN³eebcegUs ³eMemJeer nesT MekeÀleele.
9) yeepeejefJe
10) efJeÊeer³e IeìkeÀ : J³eJemee³e mebmLesceO³es efJeÊeer³e OeesjCe, efJeÊeer³e efmLeleer, DeeefLe&keÀ efmLeleer,
Yeeb[Jeuee®eer mebj®evee, Yeeb[Jeuee®eer GHeueyOelee F. meJe& IeìkeÀ cenÊJee®es Demeleele. ³ee meJe& IeìkeÀeb®eeJ³eJemee³ee®³ee ef¬eÀ³eebJej Je keÀe³ee&Jej HeefjCeece nesle Demelees.
‡ yee¿e He³ee&JejCe -
J³eJemee³e mebmLes®³ee ¢äerves yee¿e He³ee&JejCe ne IeìkeÀ DeefOekeÀ cenÊJee®ee Demelees. keÀejCe ³ee
He³ee&JejCee®ee HeefjCeece J³eeHekeÀ Je oerIe&keÀeueerve Demelees, lemes®e ³ee He³ee&JejCeeJej keÀesCelesner efve³eb$eCe DeeCetMekeÀle veenerle. ³ee®es ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. l³eeceO³es De) met#ce He³ee&JejCeye) mLetue He³ee&JejCe ns nes³e.
De) met#ce He³ee&JejCe : met#ce He³ee&JejCeeceO³es J³eJemee³ee®³ee keÀe³e&He×leerJej Je OeesjCeeJej met#ce
He×leerves HeefjCeece nesle Demelees. ³ee He³ee&JejCeeuee met#ce He³ee&JejCe Demes cnCeleele. ³ee He³ee&JejCeeceO³esHegjJeþeoej, yeepeejHesþ ceO³emLe mHeOe&keÀ, ûeenkeÀ Je pevelee F. ®ee meceeJesMe neslees les IeìkeÀKeeueerueÒeceeCes :-
1) ûeenkeÀ - J³eJemee³e mebmLes®³ee ³eMeeceO³es Je efJekeÀemeeceO³es ûeenkeÀ ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
keÀejCe ûeenkeÀ ne yeepeejHesþs®ee jepee mecepeuee peelees. ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er, l³eeb®eer efJe®eejmejCeerûeenkeÀeb®es ceevemeMeem$e, J³ekeÌleeriele DeboepeHe$ekeÀ, Kejsoer ÒesjCee F. IeìkeÀeb®ee J³eJemee³ee®³ee efJe¬eÀerJejHeefjCeece nesle Demelees. keÀejCe ûeenkeÀeb®eer DeeJe[efveJe[ efYeVeefYeVe Demeles. l³ee®ee He³ee&JejCeeJejleerHeefjCeece nesle Demelees.
2) HegjJeþeoej : J³eJemee³e mebmLesmeeþer ueeieCeeN³ee efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee meecegûeer®ee HegjJeþe
HegjJeþeoejekeÀ[tve efve³eefceleHeCes nesCes DeeJeM³ekeÀ þjles. ³eeceO³es ³eb$emeecegûeer, GHekeÀjCes, keÀ®®ee ceeue,DeOe&HekeÌkeÀe ceeue, megÆs Yeeie F. meecegûeer®ee efve³eefcele HegjJeþe Peeu³eeme GlHeeoveele meelel³e jeKetveGlHeeovee®es ÒeceeCe Jee{Jelee ³esles. l³eecegUs HegjJeþeoeje®eer keÀe³e&#ecelee, lelHejlee, menkeÀe³e&,ÒeeceeefCekeÀHeCee ³ee meJe& ieesäeR®ee J³eJemee³eeJej HeefjCeece nesle Demelees.
3) mHeOe&keÀ : J³eJemee³e mebmLesceO³es GlHeeove kesÀu³eeveblej l³ee®eer efJe¬eÀer yeepeejHesþsle keÀjeJeer
ueeieles. yeepeejHesþsleerue mHeOe&keÀeb®es mJeªHe l³eeb®eer mebK³ee l³ee®eer mHeOee&MekeÌleer, DeeefLe&keÀ kegÀJele, efJe¬eÀer³eb$eCee, mHeOe&keÀeb®eer OeesjCes, J³egnj®evee, GlHeeove leb$e, mHeOe&keÀ Jemletb®eer efkebÀcele, yeepeejHesþsleeruemunotes.in
54
mHeOe&keÀeb®ee Jemlet efJe¬eÀer®ee efnmmee, mHeOe&keÀeb®es Jemletb®es ef®evn, Òeeflecee F. meJe& IeìkeÀeb®ee J³eJemee³ee®³ee
keÀe³ee&Jej HeefjCeece nesle Demelees. Goe. J³eJemee³e mebmLes®es GlHeeove ìer.Jner.®es Demesue lej Flej ìer.Jner.GlHeeokeÀeb®eer mHeOee& Demeles. l³eeceO³es ìt Fve Jeve, Le´er Fve Jeve ³eebmeejKes DemebK³e He³ee&³e Demeleele.l³eecegUs mHeOe&keÀebleerue iegCeIeìkeÀ efJe®eejele IesTve DeeHeu³ee Jemlet®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
4) pevelee (ueeskeÀ) : pevelee cnCepes®e ueeskeÀeb®ee J³eJemee³eeMeer JesieJesieȳee ÒekeÀejs mebyebOe ³esle
Demelees. pevelesceO³es J³eJemee³e mebmLes®es mebYeeJ³e ûeenkeÀ efnleef®eblekeÀ Demeleele. l³eecegUs peveles®eerJ³eJemee³eeyeÎue DemeCeejer DeemLee, DeeojYeeJe, DeeHeuesHeCee F. IeìkeÀeb®ee J³eJemee³eeJej ÒeYeeJe He[tMekeÀlees. cnCetve pevelee cnCepes keÀesCeleener ieì keÀer l³ee®es efnle meeOeC³eemeeþer Òel³e#ele: efkebÀJee DeJ³ekeÌleefnleemeeþer mebIeìveelcekeÀ Òe³elve DeHesef#ele Demeleele. cnCepes®e pevelescegUs J³eJemee³e mebmLesuee veeJeueewefkeÀkeÀ ÒeeHle neslees.
5) Yeeb[Jeueoej : Yeeb[Jeueoej ne IeìkeÀ osKeerue met#ce He³ee&JejCeeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ nes³e.
keÀejCe efJeÊeer³e IeìkeÀeefMeJee³e J³eJemee³e mebmLes®eer O³es³eOeesjCes DeeefCe J³egnj®eves®eer DeeKeCeer keÀªve l³ee®eerÒel³e#eele DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs Yeeb[Jeueoej ne IeìkeÀ J³eJemee³eeJej HeefjCeecekeÀjerle Demelees.
6) efJeHeCeve ceO³emLe : efJeHeCeve ceO³emLe ne J³eJemee³eeMeer efveieef[le Demee IeìkeÀ Deens. keÀejCe
efJeHeCeve ceO³emLeeceeHe&Àle Jemlet Òel³e#e ûeenkeÀeHe³e¥le cnCepes®e GHeYeeskeÌl³eeHe³e¥le Heesnes®eefJeC³ee®es keÀe³e& kesÀu es
peeles. lemes®e Jemlet®eer efJe¬eÀer Je efJeHeCeve J³eJemLee osKeerue ceO³emLeeceeHe&Àle kesÀueer peeles. ³eeceO³es IeeTkeÀJ³eeHeejer, efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer, DeefYekeÀlex oueeue, J³eeHeejer Spebì ³eemeejK³ee ceO³emLeeb®ee meceeJesMeDemelees. ³ee ceO³emLeeb®eer #ecelee ûeenkeÀ mebyebOe, efJe¬eÀer OeesjCes, efJe¬eÀer ³eb$eCee, yeepeejHesþsleerue %eeve ³eemeJe& IeìkeÀeb®ee HeefjCeece efJeHeCeve keÀe³ee&Jejleer nesle Demelees. l³eecegUs ne IeìkeÀ osKeerue cenÊJee®ee þjlees.
ye) mLetue He³ee&JejCe : J³eJemee³e mebmLesceO³es mLetue He³ee&JejCe ns meJee&le cenÊJee®es Demetve mLetue
He³ee&JejCe cnCepes J³eJemee³ee®es efve³eespeve, OeesjCes, ³eespevee Je keÀe³e&He×leer ³eeJejleer DeÒel³e#e ÒeYeeJe He[leDemelees. ³eeceO³es ueeskeÀmebK³eeefJe
nes³e. keÀejCe J³eJemee³eeJej DeeefLe&keÀ JewefMeäîes Je DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee HeefjCeece nesle Demelees. l³eeceO³esosMee®eer DeeefLe&keÀ OeesjCes, DeeefLe&keÀ #es$e, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer, DeeefLe&keÀ efve³eespeve F. IeìkeÀ cenÊJee®esþjleele. lemes®e KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe, peeieeflekeÀerkeÀjCe, jeä^er³ekeÀjCe ³ee OeesjCeemen GÐeesieJ³eeHeej ®eueve F. OeesjCee®ee meceeJesMe neslees.
DeeefLe&keÀ OeesjCeeceO³es DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀªve GlHeeove efveoxMeebkeÀ, jep³ee®eer
DeeefLe&keÀ efmLeleer, Devegoeves, keÀj meJeueleer, keÀjeHeemetve efceUCeejs GlHeVe, Flej mees³eer meJeueleer F.
munotes.in
55
IeìkeÀeb®ee J³eJemee³eeJej HeefjCeece nesle Demelees. lemes®e yeBefkeÀbie, keÀpe&HegjJeþe keÀªve efve³eb$eCe efJeosMeer
yeBkesÀ®eer keÀpe&, peeieeflekeÀ yeBkeÀekeÀ[tve efceUCeejer keÀpex F. IeìkeÀeb®ee HeefjCeece J³eJemee³eeJej nesle Demelees.lemes®e DeeefLe&keÀ efve³eespeveeceO³es Heb®eJeeef
HeefjCeece nesle Demelees. keÀejCe J³eJemee³ee®eer keÀener meeceeefpekeÀ GefÎäs Demeleele. lemes®e HejosMee®³eemeebmke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCee®ee efJeefJeOe ceeiee&ves J³eJemee³eeJej HeefjCeece nesle Demelees. ³eeceO³es keÀeceieejeb®ee ¢efä keÀesve,
keÀeceieej J³eJemLeeHeve mebyebOe, mejkeÀej J³eeJemeeef³ekeÀ mebyebOe, GHe¬eÀceelcekeÀ mJeªHe DeeefCe ¢efäkeÀesve jepekeÀer³eleÊJe%eeve DeeefCe He×leer keÀe³eosMeerj He³ee&JejCe, J³eeJemeeef³ekeÀ veerefleceÊee, Meemeve Je MeemekeÀer³e OeesjCes F.®eel³eeb®³ee meceepeeJej HeefjCeece nesle Demelees. keÀejCe ueeskeÀeb®eer peerJeveMewueer yeoueu³eeme DeveskeÀ Jemletb®³eeceeieCeerJej l³ee®ee ®eebieuee JeeF&ì HeefjCeece nesle Demelees. meeceeefpekeÀ SkeÀesHee, Sske̳e, meecebpem³e Je meueesKee³ee IeìkeÀe®ee meg×e J³eJemee³ee®³ee efJekeÀemeeJej HeefjCeece nesle Demelees.
meebmke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCe ns meg×e cenÊJee®es Demetve meebmke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCeeceO³es ueeskeÀeb®ee Oece&,
ÒeLee HejbHeje, ®eeueerefjleer, meCe, GlmeJe, Oeeefce&keÀ efJeOeer, Oeeefce&keÀ efve³ece, peerJeveHe×leer, meceejbYe He×leer,ÒeeLe&vee He×leer F. IeìkeÀeb®ee ³ee He³ee&JejCeeceO³es meceeJesMe kesÀuee peelees. Goe. cnCetve efJeefMeä meCeeueeefJeefMeä Jemlet®eer ceeieCeer efvecee&Ce kesÀueer peeT MekeÀles. Lees[ke̳eele Yeejleer³e ueeskeÀ keÀeUe jbie DeMegYeceeveleele lej cegmueerce meceepe efnjJee jbie MegYe ceeveleele. ne@ueb[ceO³es efveUe jbie yee³ekeÀer ceeveuee peeleeslej mJeer[veerceO³es ne jbie Heg©
J³eJemee³eeJejleer nesle Demelees. Yeejleele meg×e kegÀìgbye efve³eespeve keÀe³e&¬eÀceecegUs pevce oje®es ÒeceeCe keÀceerPeeu³ee®es efometve ³esles. l³ee®ee HeefjCeece J³eJemee³eeJejleer neslees.
4) jepekeÀer³e/mejkeÀejer He³ee&JejCe : jepekeÀer³e He³ee&JejCee®ee osKeerue J³eeJemeeef³ekeÀ O³es³eOeesjCes
þjefJele Demeleevee HeefjCeece nesle Demelees. Yeejleeleerue jepekeÀer³e He#e, jepekeÀer³e He#ee®eer O³es³eOeesjCes,jepekeÀer³e He#ee®eer efJe®eejmejCeer, jepekeÀer³e Ie[ecees[er, jepekeÀer³e jepekeÀejCe, jepekeÀer³e efveCe&³e,jepekeÀer³e He#ee®es mejkeÀej, jepekeÀer³e Deeboesueves ³ee IeìkeÀeb®ee jepekeÀer³e He³ee&JejCeeceO³es meceeJesMe nesle
munotes.in
56
Demelees. keÀener jepekeÀer³e He#eeb®eer efJe®eejmejCeer Yeeb[JeueMeener Demet MekeÀles lej keÀenerb®eer meceepeJeeoer
Demet MekeÀles. jepekeÀer³e Ie[ecees[ercegUs mejkeÀej®es DeefmlelJe Oeeske̳eele ³esTve keWÀêele DeefmLejlee efvecee&CenesT MekeÀles. meJe& DeLe&J³eJemLesle jep³e cnCepes mejkeÀej DeefleMe³e keÀe³ee&lcekeÀ YetefcekeÀe Heej Hee[leDemeles. cnCepes®e Yeejleer³e pevelee He#ee®eer efJe®eejmejCeer Yeeb[JeueMeener mJeªHee®eer Demeu³eeves l³eebveerKeepeieerkeÀjCeeuee peemleerle peemle YeeJe osC³ee®es OeesjCe efmJekeÀejues. lej keÀeBûesme®eer efJe®eejmejCeerpeeieeflekeÀerkeÀjCee®es OeesjCe efmJekeÀeªve Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee Kegueer kesÀueer. l³eecegUs J³eJemee³e #es$eelemHeOee&lcekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce nesTve GÐeesieOebÐee®³ee efJekeÀemeeuee ieleer ÒeeHle Peeueer. cnCepes®e Òel³eskeÀjepekeÀer³e He#ee®eer efJe®eejmejCeer Je O³es³e OeesjCeevegmeej efveCe&³e Iesle Demelees . keÀejCe jepekeÀer³e He³ee&JejCeDevegketÀue jneJes ³eemeeþer keÀener ceesþs GÐeesie mecegn Òe³elveMeerue jenleele. l³ee®ee HeÀe³eoe GÐeesieOebÐeeueenesle Demelees.
Yeejleeleerue mejkeÀej®³ee YetefcekesÀJej Yeejleer³e Ieìves®eer leÊJes Je lejletoer ³eebveer ceeie&oMe&ve
kesÀuesues Meemeve Demeles. jep³ee®es OeesjCe DeefOeke=Àle leÊJes p³eeceO³es Deens l³eeceO³es meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀkeÀu³eeCe meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. lemes®e v³ee³eceb[Us keÀe³e&keÀejer mebmLee Je keÀe³eos ceb[Us ³eeb®³eeMekeÌleer®es efJeYeepeve kesÀues peeles. 1991 Heemetve Yeejleeves KeepeieerkeÀjCee®es OeesjCe efmJekeÀeju³eecegUsGÐeesieOebÐee®³ee Jee{erme ®eebieuee®e HeefjCeece Peeu³ee®es efometve ³esles. lemes®e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀosKeerue ceesþîe e
ÒeceeCeele DeewÐeesefiekeÀ #es$eele Peeuesueer efometve ³esles. cnCepes®e mejkeÀejer O³es³eOeesjCee®ee HeefjCeeceGÐeesOebÐee®³ee efJekeÀemeeJejleer nesle Demelees. Yeejleeves osKeerue KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe,peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer YetefcekeÀe efmJekeÀeªve ceesþceesþîee GÐeesieOebÐeebvee KeepeieerkeÀjCeeme JeeJe osC³ee®es OeesjCejepekeÀer³e He#ee®es efometve ³esles. cnCepes®e efJekeÀefmele osMeeHes#ee efJekeÀmeveMeerue osMe GÐeesie Je J³eeHeeje®eerYetefcekeÀe DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeemeeþer cenÊJee®eer þjles. ³eeJeªve jepekeÀer³e He³ee&JejCee®ee efkeÀleHeleÒeYeeJe He[lees ns efometve ³esles.
5) vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe : vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe ne J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeceOeerue meJee&le
cenÊJee®ee IeìkeÀ nes³e. efvemeiee&Üejs efvecee&Ce nesCeejs IeìkeÀ Je Ieìvee cnCepes®e vewefmeie&keÀ He³ee&JejCe nes³e.³eeceO³es YeewieesefuekeÀ HeefjmejelcekeÀ Je YetHe=ÿj®evee efJe
efþkeÀeCeer Demesue l³ee efþkeÀeCe®es nJeeceeve keÀeHe[ GÐeesieeuee HetjkeÀ Demes Demeles. Hepe&v³eceeve peemleDemeuesu³ee ueeskeÀeb®³ee iejpee ³ee G
57
DeeOegefvekeÀ keÀeUele HeefjefmLeleerpevekeÀ IeìkeÀ DeefleMe³e cenÊJee®ee þjle Deens. keÀejCe vewmeefie&keÀ
meeOevemeecegûeer®³ee HeefjefmLeleerpevekeÀ meceleesueeleerue efyeIee[ecegUs DeveskeÀ iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce nesleele.l³ee®ee HeefjCeece J³eJemee³ee®³ee GlHeeoveeJej ³eesi³e peleve keÀªve, ³eesi³e JeeHej keÀªve JesieJesieUîeeGÐeesieOebÐee®eer efveefce&leer keÀªve GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme meeOeuee peelees. Goe. keÀ®®es ueesKeb[, keÀ®®es lesueF. GHeueyOe nesC³eeJej vewmeefie&keÀ meeþs ce³ee&efole Demetve l³ee®ee JeeHej ³eesi³e He×leerves Peeu³eeme og®eekeÀerefkebÀJee ®eej®eekeÀer Jeenvee®³ee yeepeejHesþsJej keÀener mebkeÀìs ³esT MekeÀleele. cnCetve GHeueyOe vewmeefie&keÀmeeOevemeecegûeer®ee keÀeìkeÀmejerves GHe³eesie keÀªve JesieJesieUîee Jemletb®eer efveefce&leer keÀªve l³ee®eer efJe¬eÀerJesieJesieUîee yeepeejHesþsle keÀjC³eeJej Yej osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
6) leb$e%eeveefJe
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e Je leb$e%eevee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceeefnleer leb$e%eevee®esceneceeie& efvecee&Ce Peeuesues Demetve l³eeceeHe&Àle efJeHeCeve Je efJeÊeer³e yeepeejHesþs®es ¢M³e ceesþîee ÒeceeCeeleªHeebleefjle kesÀues peeles. veJeveJeerve ³eb$es, GHekeÀjCes, GlHeeove He×leer, FueskeÌì^e@efvekeÌme mJe³eb®eefuele ³eb$eCee,nl³eejs F. yeeyeleerle melele yeoue nesle Demeleele. ³ee yeouee®ee HeefjCeece GlHeeoveeJejleer nesle Demelees.Goe. ìsefueHeÀesve SsJepeer ceesyeeF&ue®eer efveefce&leer Peeu³eecegUs ceesyeeF&ueceO³es DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHejkesÀu³eecegUs l³ee®es GlHeeove Je efJe¬eÀer Jee{t MekeÀles lemes®e les ûeenkeÀebvee neleeUleevee osKeerue megueYe peeles.
leb$e%eeveefJe
7) keÀe³eos efJe
58
Yeejleele Yeejle mejkeÀejves J³eJemee³ee®es efve³eceve Je efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe keÀe³eos
kesÀuesues Deensle. ³eeceO³es keÀejKeevee keÀe³eoe, DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe Je HejJeevee, cekeÌlesoejer ÒeefleyebOekeÀ J³eeHeejHe×leer keÀe³eos Yeeb[Jeue GYeejCeer Je MesDej yeepeeje®es efve³eb$eCe keÀe³eoe HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Je menkeÀe³e&³eeyeeyele®es keÀe³eos, efJeosMeer ®eueve efve³eceve keÀe³eoe, GÐeesiee®ee efJemleej Je efve³eceve ³eeyeeyele®es keÀe³eosûeenkeÀ mebj#eCee®es keÀe³eos, He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe F. cenÊJee®es keÀe³eos DeewÐeesefiekeÀ #es$eeJej HeefjCeecekeÀjerle Demeleele.
Yeejleele keÀe³eosefJe
8) yeepeej Hesþ He³ee&JejCe : yeepeej HesþsceOeerue Ieìvee, Ie[ecees[er, yeoue, ®e{Gleej, mHeOee&,
mHeOe&keÀ, mHeOex®eer leerJe´lee, Jemlet®eer ceeieCeer, ûeenkeÀ Jeie&, efJelejkeÀ, efkeÀjkeÀesU efJe¬esÀles Jemlet®eer peeefnje le,
efJe¬eÀer, Je=×er, ³eespevee Jemlet Yeso, HegjJeþeoej, Jemlet®eer Òeeflecee, Jemlet mebMeesOeve efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce efJe¬eÀ er
mebIeìve F. IeìkeÀeb®ee ³ee He³ee&JejCeeceO³es meceeJesMe neslees. veJ³eeves yeepeejHesþsle ÒeJesMe efceUefJeC³eemeeþerJejerue meJe& IeìkeÀ cenÊJee®es þjleele. keÀejCe DeeOegefvekeÀ keÀeUele yeepeejHesþsceO³es DemeCeejer leerJe´ mHeOee&lemes®e J³eJemee³e J³eJemee³eeceO³es DemeCeejer leerJe´ mHeOee& ³ee®ee HeefjCeece J³eJemee³eeJejleer nesle Demelees.cnCepes®e yeepeejHesþsleerue mHeOee& ner mHeOe&keÀeceOeerue cenÊJee®ee IeìkeÀ ceeveuee peelees. keÀejCe Òel³eskeÀmHeOe&keÀ Flej mHeOe&keÀeHes#ee Heg{s peeC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demelees. cnCepes®e DeûeYeeieer peeC³ee®ee Jel³eeÜejs efMeKejeHe³e¥le Heesn®eC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es ogmeN³ee mHeOe&keÀebvee yeepetuee meejC³eemeeþer J³egnj®eveeJe Dev³e ceeiee¥®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. l³eecegUs yeepeejHesþsleerue mHeOee& leerJe´ Je ieUskeÀeHet mJeªHee®eerþjles. Goe. mketÀìj®³ee efkebÀceleerle Jee{ Peeu³eeves pes He³ee&³eer Jemlet ceesHes[®eer ceeieCeer Jee{uesueer Deens.cnCepes®e ûeenkeÀeb®eer meewoe MekeÌleer HegjJeþeoejeoeje®eer meewoe MekeÌleer, efJe¬eÀer meeKeUer®es menkeÀe³e& keÀjleþjleele Òeeflecee Jemlet efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ns meJe& IeìkeÀ He³ee&JejCeemeeþer cenÊJee®es þCeleele. cnCetveJ³eeJemeeef³ekeÀebveer yeepeejHesþ He³ee&JejCeeceO³es ³eesi³e DeMeer J³etnj®evee le³eej keÀªve Jemlet JesieJesieȳeeyeepeejHesþsle efJekeÀC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
9) peeieeflekeÀ/Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCe : Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeeceO³es efJeefYeVe osMee®es SkeÀceskeÀebMeer
mebyebOeefJe
Hesìbì®ee mJeerkeÀej kesÀu³eeveblej Goe. Yeejleer³e Deew
efJeosMeer Yeeb[JeueemebyebOeer®es OeesjCe Dee³eele-efve³ee&le OeesjCe, efJeosMeer ®eueve, yengjeä^er³e kebÀHev³ee,
meÊeeOeejer He#ee®es OeesjCe, efJeosMeer Jemletyeeyele®ee ¢efäkeÀesve, yeepeejHesþsleerue Ie[ecees[er, mejkeÀej®eer nceer,jepekeÀer³e JeeleeJejCe, HejmHej mebyebOe F. IeìkeÀeb®ee Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeele meceeJesMe neslees. cnCepes®e
munotes.in
59
ogmeN³ee osMeeleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®ee J³eJemee³eeJej HeefjCeece nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Goe.
efve³ee&leerme pej DevegketÀue OeesjCe Demesue lej efve³ee&le Jee{ nesT MekeÀles. ³eeGueì HeefjefmLeleer Demesue lejefve³ee&le Jee{ nesT MekeÀle veener. l³eecegUs Deeblejjeä^er³e leCeeJe efkebÀJee DeefveefM®elelee Demeu³eeme l³ee®eeJ³eJemee³eeJej HeefjCeece nesT MekeÀlees.
Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeele pes osMe peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®es meYeemeo Deensle l³eebvee Dee³eele-
efve³ee&le J³eeHeejeceO³es Yeeie Ieslee ³eslees. cnCepes®e DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceeefnleer Je oUCeJeUCee®es peueo ceeie&Demeu³eecegUs keÀesCel³eener osMeeleerue Jemlet keÀesCel³eener osMeele Dee³eele efve³ee&le keÀjlee ³esT MekeÀles.
4.6 Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCee®ee Mew#eefCekeÀ HeefjCeece
Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeecegUs efMe#eCeemeeþer meJe& ceeie& Kegues keÀjC³eele Deeues cnCepes®e
keÀesCel³eener osMeeleerue Mew#eefCekeÀ mebmLee, efJeÐeeHeerþs JesieJesieȳee osMeele efMe#eCee®ee efJemleej keÀªMekeÀleele. DeeOegefvekeÀ keÀeUele Mew#eefCekeÀ mebmLeebceO³es Demeuesueer mHeOee& efJe®eejele Ieslee efMe#eCee®ee efJe®eejkeÀjleevee l³ee®es Hetjesieeceer HeefjCeece Òel³eskeÀ osMeeuee YeesieeJes ueeieCeej Deensle. l³eecegUs Òel³eskeÀ osMeeleerueJesieJesieȳee efMe#eCe mebmLeebveer Je efJeÐeeHeerþebveer DeeHeueer iegCeJeÊee efme× kesÀu³eeefMeJee³e Mew#eefCekeÀ #es$eeleDeeHeues DeefmlelJe efvecee&Ce keÀª MekeÀle veenerle. l³ee®es HeefjCeece KeeueerueÒeceeCes.
1) Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeecegUs cegkeÌle mHeOee& efvecee&Ce nesTve pes ³ee mHeOexle efìketÀve jenleerue
l³ee®e mebmLee efJekeÀefmele nesleerue.
2) efMe#eCeeceO³es JesieJesieȳee leb$ee®ee JeeHej keÀjC³ee®eer cegYee Òel³eskeÀ osMeeuee ÒeeHle nesle Demeu³eeves
pees osMe mebieCekeÀ ÒeCeeueerceeHe&Àle efMe#eCe osT MekesÀue l³ee®e mebmLee Deeblejjeä^er³e mlejeJejleer efìketÀMekeÀleerue.
3) Yeejleele efMe#eCeeJejleer kesÀuee peeCeeje Ke®e& Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejleer kesÀuee peeCeeje
Ke®e& ³eeleerue leHeÀeJeleercegUs Yeejleeuee DeveskeÀ mecem³ee efMe#eCeemeeþer efvecee&Ce nesT MekeÀleele.
4) Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeecegUs efMe#eCeeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Demeues lejer iegCeJeÊee Je efvekeÀ
DeefJekeÀefmele osMeeuee l³ee®es otjieeceer HeefjCeece YeesieeJes ueeieleerue.
6) Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeecegUs nesCeejs yeoue DeefleMe³e peueo Demeu³eeves les Òel³eskeÀ osMeeuee
Hesueleerue®e Demes veener. l³ee®ee osKeerue HeefjCeece efMe#eCeeJejleer nesT MekeÀlees.
4.7 ®eeuet Deeblejjeä^er³e J³eeHeej/J³eJemee³e He³ee&JejCee®ee HeefjCeece
19 J³ee MelekeÀele GÐeesie, J³eeHeej J³eJemee³eele JesieJesieUs yeoue Ie[tve ³esle Deensle. l³ee®ee®e
SkeÀ Yeeie cnCetve Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej osKeerue J³eJemee³e mebmLesle J³eeHeejele DeveskeÀ yeoue neslemunotes.in
60
Deensle. Deeblejjeä^er³e mHeOexle efìketÀve jenC³eemeeþer Je Deeblejjeä^er³e yeoueebvee meeceesjs peeC³eemeeþer
Òel³eskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀeuee ³eMemJeer nesC³eemeeþer ³eesi³e leer keÀewMeu³e Je #ecelee efJekeÀefmele keÀjeJeer ueeieleDeens. Deeblejjeä^er³e yeoueeb®ee J³eJemee³ee®³ee YeefJeleJ³eeJej J³eJemLeeHevee®ee ef¬eÀ³eeJej HeefjCeece nesle Demetvens yeouee®es ef®e$e efJe®eejele Ieslee yeouel³ee HeefjefmLeleerle GlHeeovee®es mJeªHe GlHeeovee®es leb$e,mebIeìveeb®eer OeesjCes, J³eJemLeeHekeÀer³e j®evee, GefÎäs, efJe¬esÀ³e He×leer, efJeHeCeve OeesjCe iegCeJeÊee F. meJe&IeìkeÀele yeoue Ie[Jetve DeeCeCes iejpes®es Jeeìles.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee Je Kegu³ee DeLe&J³eJemLes®³ee keÀeUele GlHeeefole Jemlet HeÀkeÌle mLeeefvekeÀ
efkebÀJee jeä^er³e yeepeejHesþsle GHeueyOe nesle Demetve l³ee Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsle osKeerue GHeueyOe nesTMekeÀleele. ogmeN³ee cene³eg×eveblej ³etvees, ie@ì keÀjej, Deeblejjeä^er³e veeCesefveOeer peeieeflekeÀ yeBkeÀ ³eemeejK³eemebIeìvee DeefmlelJeele Deeu³ee. ³ee meJe& mebIeìveeb®ee GÎsMe osMe ne peieeleerue efJeefJeOe osMeebleeruekeÀesCel³eener De[LeȳeeefMeJee³e J³eeHeej Je DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjeJesle Je Deeblejjeä^er³e mlejeJej menkeÀe³e&keÀjeJes ne neslee. l³eeceO³es Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeeleerue meewjb®eveelcekeÀ HeefjJele&ves yengjeä^er³e GÐeesiepeeieeflekeÀ yeepeejHesþ cegkeÌle DeLe&J³eJemLee Òe®eb[ mHeOee&, veJeerve leb$e F. IeìkeÀebcegUs Deeblejjeä^er³eHe³ee&JejCeeceO³es #es$e efJemleeefjle Peeu³ee®es efometve ³esles. cnCepes®e keÀesCel³eener GÐeesiee®³ee J³eJemLeeHevee®es³eMe ns Deefle JesieJeeve yeoueebvee Òeeflemeeo osCeN³ee mecelesJej DeJeuebyetve Demeles. ns Deeblejjeä^er³emlejeJejerue yeoue keÀener JesUe veJeerve mebOeer efvecee&Ce keÀªve osleele lej keÀener JesUsuee GÐeesie/J³eeHeejemeceesj keÀener mebkeÀìs efkebÀJee HeefjCeece efvecee&Ce keÀjleele les KeeueerueÒeceeCes.
1) Jemlet Je mesJeebJej HeefjCeece : Deeblejjeä^er³e J³eeHeejecegUs HeefjefmLeleerceO³es meelel³eeves yeoue
nesle Demeleele. lemes®e Jemlet Je mesJeeb®³ee GHe³eesieele yeoue nesle Demeleele. ³ee meJee¥®ee HeefjCeeceDeeblejje<ì^er³e J³eeHeejeJej nesTve J³eJemee³e mebmLesHeg{s veJeerve DeeJneves efvecee&Ce nesT MekeÀleele. keÀejCeFbìjves쮳ee ceeO³eceeÜejs efvecee&Ce nesCeejer ceeieCeer Deveble keÀeUeHe³e¥le efìketÀ MekeÀle veener.
2) yeepeejHesþer³e yeoue : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs yeepeejHesþs®es mJeªHe, j®evee Je DeekeÀej ³eele
meelel³eeves yeoue nesleele. Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþ keÀeyeerpe keÀjC³ee®ee Òe³elve Òel³eskeÀ osMe meelel³eeveskeÀjerle Demeleele. l³ee meJee¥®ee HeefjCeece Deeblejjeä^er³e J³eeHeejeJejleer nesT MekeÀlees.
3) %eevee®ee efJemHeÀesì : peeieeflekeÀ mlejeJej efJeefJeOe HeeleUerJej %eevee®ee Je ceeefnleer®ee peueo
efJekeÀeme nesle Demeu³eecegUs ceeefnleer leb$e%eevee®es ns ceeie& efJekeÀefmele nesle Deensle. l³eecegUs peieeleeruekegÀþueerner ceeefnleer Je Ieìvee keÀener #eCeele®e meJe&$e Hemeª MekeÀles. l³eecegUs ³ee meJee¥®ee HeefjCeeceDeeblejjeä^er³e J³eJemee³eeJejleer nesT MekeÀlees.
4) He³ee&JejCe Je keÀe³e& HeefjefmLeleerleerue HeefjCeece/IeìkeÀ : Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCeecegUs
efJekeÀefmele osMeele He³ee&JejCeele lemes®e GlHeeovee®es IeìkeÀ meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerleyeoue Ie[tve ³esleele. ³ee meJee&®ee HeefjCeece ûeenkeÀ Je yeepeejHesþsJejleer nesle Demelees.
5) mesJee GÐeesieeJej HeefjCeece : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs peie Deieoer peJeU Deeu³eecegUs
J³eeHeejeyejesyej mesJee GÐeesieeJej HeefjCeece nesT MekeÀlees. mesJee GÐeeieebceO³es JeenletkeÀ, oUCeJeUCe,mebosMeJenve, yeBkeÀeRie, efJecee #es$e, He³e&ìve ³eemeejK³ee GÐeesieeb®ee efJekeÀeme nesle Demeleevee Deeblejjeä^er³eHeeleUerJej keÀener ÒeceeCeele HeefjCeece efometve ³eslees.
6) ceeefnleer leb$e%eeve : ceeefnleer leb$e%eeveecegUs ceeefnleer®es ceneceeie& efvecee&Ce Peeuesues Deensle. ³ee
munotes.in
61
ceneceeiee&cegUs efJeHeCeve, GlHeeove, efve³ee&le Je J³eeHeej ³ee #es$eeJej HeefjCeece nesT MekeÀlees. keÀejCe
Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve GHeueyOe nesCeejer ceeefnleer efJe®eejele IesTve GlHeeove kesÀu³eeme l³ee®eer efJe¬eÀerDeeblejjeä^er³e yeepeejHesþsle nesT MekeÀsue ³ee®eer Kee$eer oslee ³esle veener. cnCepes®e ceeefnleer leb$e%eevee®eeDeeblejjeä^er³e J³eeHeejeJej HeefjCeece nesT MekeÀlees.
7) peeieeflekeÀ peJeUerkeÀ : Del³eble Òeiele Je peueo mebosMe JenveecegUs keÀesCel³eener osMeele
keÀesCel³eener efþkeÀeCeer keÀener meskebÀoele mebHeke&À keÀjlee ³esT MekeÀlees. l³eeceO³es F&. keÀe@ceme&, F& cesue, F&yeBefkebÀie, F& ceekexÀefìbie, F&.cegUs peie DeefOekeÀ peJeU Deeues Deens. ³ee peeieeflekeÀ meJeueleercegUs Deeblejjeä^er³eJ³eeHeejeJej HeefjCeece nesT MekeÀlees.
8) iegCeJeÊesuee ÒeeOeev³e : DeeOegefvekeÀ keÀeUele Òeiele leb$e%eeve ceeefnleer®es ceneceeie&, cegkeÌle
DeLe&J³eJemLee, efve³eb$eCe cegkeÌle mHeOee& efìkeÀefJeC³eemeeþer GlHeeoveeyeeyele Je mesJeebyeeyele iegCeJeÊesuee ÒeeOeev³eÐeeJes ueeieles. iegCeJeÊesefMeJee³e keÀesCeleerner J³eJemee³e mebmLee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeJej HeefjCeece nesTMekeÀlees.
9) JeeefCep³eefJe
DeeHeueer Òeieleer leHeemee -
1. Keeueerue mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
(De) J³eJemee³e He³ee&JejCe
(ye) Debleie&le He³ee&JejCe(keÀ) yee¿e He³ee&JejCe
2. Deeblejjeä^er³e mlejeJejerue yeoueeb®es J³eJemee³eeJej Peeuesues HeefjCeece keÀesCeles ?
4.8 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìve (W.T.O.) -
ie@ì keÀjejeletve mLeeHeve Peeuesuee peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®ee efJeUKee ne Deeblejjeä^er³e
DeLe&J³eJemLesle yemeCeeje efometve ³eslees. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee ner cenÊJee®eermebIeìvee Demetve 1947 ceO³es ner Heefj
Deens. KeN³ee DeLee&ves 1994 ceO³es Yeejleemen peieeleerue SketÀCe 124 jeä^ebveer ³ee cemetÐeeJej mJee#eN³eekesÀu³ee nesl³ee Je l³eevegmeej peevesJeejer 1995 ceO³es peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer mLeeHevee Peeueer. ³ee
mebIeìvesceO³es 142 meom³e osMe Deensle.
ie@ì keÀjej veJ³eeves mLeeHeve Peeu³eecegUs l³ee®es ªHeeblej peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee ³eeceO³es Peeues.
peeieeflekeÀ mlejeJej menkeÀe³e&, meecebpem³e efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesceeHe&Àle kesÀuee
peelees. peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee ner keÀe³ece mJeªHe mLeeHeve Peeuesueer mebmLee Demetve efle®es mJele:®es keÀe³ee&ue³e
Deens peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesvegmeej J³eeHeejer ceeueeyejesyej meJe& ÒekeÀej®³ee mesJee Je yeewef×keÀ mebHeoe ³eemunotes.in
62
ieesäeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. Deeblejjeä^er³e J³eeHeeje®³ee #es$eele keÀesCeleener Jeeo efvecee&Ce Peeu³eeme lees
mees[JeC³ee®³ee ¢äerves peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesuee efJeMes
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee ns ie@ì®es efJemleeefjle ªHe ceeveues peeles. 1 peevesJeejer 1995 jespeer
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. Yeejle ne ³ee mebIeìves®ee HetJeeaHeemetve meom³e osMeDeens. peeieeflekeÀ J³eeHeeje®ee efJemleej keÀjCes Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej megmet$elee Ie[Jetve DeeCeCes ns
cenÊJee®es GefÎä ceeveues peeles. ie@ì keÀjejeceOeerue cenÊJee®es keÀjej peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesceO³es
meceeefJeä keÀjC³eele Deeues Deens.
l³eeceO³es MesleerefJe
J³eeHeej mebIeìvee cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les.
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer GefÎäs :-
1) osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeyejesyej He³ee&JejCee®es j#eCe keÀjCes ns cenÊJee®es GefÎä nes³e.
2) Deeblejjeä^er³e mlejeJej J³eeHeej He×leer Je l³eeleerue ³esCeeN³ee De[®eCeer mees[efJeC³eemeeþer ³eb$eCee
efvecee&Ce keÀjCes nes³e.
3) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesceOeerue meom³e osMeeceO³es GlHeeoveJee{er yejesyej®e jespeieej efveefce&leer
keÀjCes.
4) efJekeÀmeveMeerue osMee®³ee iejpee efJe®eejele IesTve peeieeflekeÀ J³eeHeejele l³ee®ee menYeeie efceUJetve
peeieeflekeÀ J³eeHeejele efJemleej keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjCes.
5) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesleerue meom³e osMeeceO³es Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele Je=×ermeeþer Òe³elve
keÀjCes.
6) osMee osMeele efvecee&Ce celeYeso efceìefJeC³eemeeþer Deeblejjeä^er³e J³eeHeej mebIeìvesuee cenÊJee®eer
YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ueeieles.
7) Deeblejjeä^er³e J³eeHeejecegUs GÐeesie, mesJee, Mesleer J³eJemee³ee®ee peemleerle peemle efJekeÀeme keÀjC³ee®ee
Òe³elve keÀjCes.
8) Deeblejjeä^er³e J³eeHeejecegUs meom³e osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele Jee{ keÀjCes.9) Deeblejjeä^er³e J³eeHeej mebIeìvescegUs Deeblejjeä^er³e mebmLesceO³es menkeÀe³e& Jee{erme ueeJeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee peelees.
4.8.1 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®ee YeejleeJej nesCeeje HeefjCeece -
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesceO³es meg©JeeleerHeemetve Yeejle ne meom³e osMe Deens. mebIeìvesves
Iesleuesu³ee efveCe&³eecegUs YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeuee HeÀe³eoe Peeuee Demeuee lejer mebIeìvescegUsYeejleeJej keÀener DevegketÀue Je keÀener ÒeefleketÀue HeefjCeece Peeuesues efometve ³esleele les KeeueerueÒeceeCes.
1) Yeejleele vewmeefie&keÀ meeOevemeeceûeer pejer efJeHetue ÒeceeCeele Demeueer lejer mJemle cepetj GHeueyOe
nesle Demeues lejer Mesleceeuee®³ee J³eeHeejeuee DevegketÀue DeMeer HeefjefmLeleer Demeleevee osKeerue cegkeÌle yeemetceleerleebogUe®eer efve³ee&le Jee{uesueer Deens Je Flej Jemletb®³ee efve³ee&leerle Jee{ Peeuesueer veener.
2) [bkesÀue ÒemleeJeecegUs Yeejleeuee efve³ee&leermeeþer meJe& #es$es Kegueer Peeueer Demeueer lejer Yeejleeletvemunotes.in
63
HeÀkeÌle keÀe@cH³etìj mee@HeÌìJesDej, JewÐekeÀer³e mesJee, ìsueerkeÀc³egefvekesÀMeve mesJee, J³eeJemeeef³ekeÀ meuuee F.®eer
iegCeJeÊee ®eebieueer Demeu³eeves efve³ee&leerle ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesT ueeieueer Deens. Hejbleg Flej Jemletbveel³ee ceeveeves ceeieCeer keÀceer Deens.
3) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee keÀjejevegmeej Dee³eele keÀj keÀceer kesÀu³eeves Yeejleeuee efve³ee&le
Jemlet®³ee GlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ lees keÀ®®ee ceeue ceesþîee ÒeceeCeele mJemle GHeueyOe nesF&ue.meenefpekeÀ®e l³ee®ee HeÀe³eoe Yeejleer³e GÐeesieOebÐeebvee nesTve efve³ee&le #ecelee Jee{erme ceole nesF&ue. Hejblegns þjeefJekeÀ GÐeesieOebÐeemeeþer Meke̳e Deens.
4) He³e&ìve J³eJemee³eeletve Yeejleeuee ceesþîee ÒeceeCeele HejkeÀer³e ®eueve efceUle Demetve ³ee #es$ee®³ee
Jee{ermeeþer meelel³eeves Òe³elve keÀjCes iejpes®es Deens.
5) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvescegUs Yeejleeuee efJeefJeOe ueeYe efceUle Demeues lejer Deew
osC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. Hejbleg HejosMeer iegbleJeCegkeÀoeje®eer mebK³ee Jee{le Demeueer lejer meO³ee MesDejyeepeejeleerue lespeer ceboer®ee HeefjCeece GÐeesieOebÐeeJej nesle Deens.
7) yeewef×keÀ mebHeeovee®³ee DeefOekeÀejecegUs Yeejleeleerue MeslekeÀjer Jeiee&®ee efye³eeCes GlHeeove keÀªve
l³ee®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ Demeuee lejer l³ee®ee HeÀe³eoe HeÀkeÌle þjeefJekeÀ MeslekeÀN³eeme neslees.
8) DeewÐeesefiekeÀ #es$e Je Mesleer #es$e ³eeceO³es Jeeo Jee{u³eecegUs efve³ee&le Jee{t MekeÀles. l³ee®ee HeÀe³eoe
Yeejleer³e GÐeesie Je Mesleeruee nesT MekeÀlees. l³eecegUs Òeiele leb$e%eeve efJekeÀefmele keÀªve GÐeesieOebÐeeyejesyej®e Mesleer®ee meg×e keÀener ÒeceeCeele efJekeÀeme keÀjlee ³esT MekeÀlees.
9) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvescegUs YeejleemeejK³ee osMeele Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele efJeMes
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesceO³es Òel³eskeÀ osMeebveer menYeeieer nesCes ³ee ¢äerves Òe³elve kesÀues peeleele.
Deeblejjeä^er³e mlejeJej J³eeHeej Je iegbleJeCetkeÀ Jee{ermeeþer ner mebIeìvee meelel³eeves Òe³elve keÀjerle Demeles.
4.9 J³eeHeejer ieì (Trade Blocs)
4.9.1
1) J³eeHeejer ieìe®eer meYeemeo osMeebmeeþer J³eeHeejer yebOeves keÀceer keÀjCes efkebÀJee keÀe{tve ìekeÀCes.
2) J³eeHeejer ieìe®³ee Debleie&le meYeemeo osMeeb®³ee menkeÀee&ves l³ee ÒeosMee®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCes.3) meYeemeo osMeeceO³es cegkeÌle J³eeHeejeuee ®eeuevee osCes. Yetceer, Yeeb[Jeue, leb$e%eeve Fl³eeoerGlHeeove
IeìkeÀ®³ee cegkeÌle nmleeblejCeeuee ®eeuevee osCes.munotes.in
64
4) meYeemeo osMeeceO³es DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mebyebOe cepeyetle keÀjCes.
5) ieìe®³ee Debleie&le meYeemeo osMeebvee l³ee®es DeeefLe&keÀ ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer meke̳e l³ee meJe& ceeiee&veer
DeeefLe&keÀ ceole keÀjCes.
4.9.2 J³eeHeejer ieìe®eer JewefMeäîes
1) J³eeHeejer ieì ns HetCe&HeCes Sseq®íkeÀ mebIeìve Deens. pes osMe meceeve DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®ee meecevee keÀjle
Demeleele Demes osMe HejmHej HeÀe³eÐeemeeþer J³eeHeejer ieì mLeeHevee keÀjleele.
2) J³eeHeejer ieìe®³ee Heefj®eeueveeyeeyele®es efve³ece meYeemeoe®³ee HejmHej JeeìeIeeìerletve þjefJeues peeleele.3) J³eeHeejer ieìe®es mJe©He ÒeeosefMekeÀ Demeles ne meecegoeef³ekeÀ mJe³ebHetCe&les®ee SkeÀe YeewieesefuekeÀ ÒeosMeeleerue
meecegoeef³ekeÀ Òe³elve Demelees.
4) J³eeHeejerue ieìeves peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee jepekeÀer³e Hee³eeJej DeeOeejerle ceeHeveob[eÜejs efJeYeieueer
Deens.
5) pesJne J³eeHeejer ieìe®es GÎsMe mebHegäele ³esleele lesJne l³ee®es DeefmlelJe mebHegäele ³esles.
4.10 efJeefJeOe J³eeHeejer ieì
4.10.1 ³egjesefHe³eve ³egefve³eve
³egjesefHe³eve ³egefve³eve 1 pevesJeejer 1958 ceO³es DeefmlelJeele Deeues. jesce®ee DeewHe®eeefjkeÀ keÀjej
cnCetve DeefmlelJee Deeues. ³egjesefHeceOeerue pece&veer, Fìueer, yesequpe³ece, ÖeÀevme, ueiPebyeie&, veWojue]b[ ³eemeneosMeebveer ³egjesefHe³eve ³egefve³eve mLeeHevee kesÀues. l³ee®es ÒecegKe keÀe³ee&ue³e yesequpe³ececeOeerue ye´gmesume ³ee efþke ÀeCeer
Deens. jesce®³ee ³ee lene®ee ÒecegKe GÎsMe meerceeMegukeÀ mebIe l³eeceO³es meceeve yeep³epekeÀele DeeefCemeYeemeoemeeþer pekeÀele DeeefCe keÀesìe yebOeves keÀe{tve ìekeÀCes Demee neslee. 1973 ceO³es Fbiueb[, [svceeke&À,Dee³eueB[ 1986 ceO³es mHesve Je Heesleg&ieeue ³eeHetJeea 1981 ceO³es ûeerme ns osMe ³egjesefHe³eve ³egefve³eve®esmeYeemeo Peeues, meO³ee ³egjesefHe³eve ³egefve³e®eer mebK³ee 15 Deens. mene³³ekeÀ meYeemeoeceO³es legkeÀea ceesjkeÌkeÀesDeeefCe Flej osMeeb®ee meceeJesMe neslee. ³egjesefHe³eve ³egefve³eve®es meYeemeo nesC³eemeeþer lees osMe ³egjesHeer³e DeeefCeueeskeÀMeener Demeuee Heeefnpes DeMeer Deì Deens.
EU ns cetuele: meerceeMegukeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ mebIeìve Deens. ³egjesefHe³eve osMeeb®es DeeefLe&keÀ
SkeÀelceerkeÀjCe Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer EUves HeÀej Jesieeves Òeieleer kesÀueer. EU ne peeefielekeÀ HeeleUerJej
MeeqkeÌleMeeueer J³eeHeejer mebIe Deens. Heef½ece ³egjesHeceOeerue ceesþîee ÒeceeCeele DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Peeuesu³ee Þeerc eble
osMeeb®ee lees mebIe Deens peieeleuee ceesþe efve³ee&lekeÀ Deens.
EU ne peeieleerkeÀ DeefleMe³e MeeqkeÌleMeeueer, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ¢äîe efJekeÀefmele DeeefCe
ÒeieleMeerue, ³eMemJeer J³eeHeejer ieì Deens. ³ee J³eeHeejer ieìeves meO³ee `meerceejnerle ³egjesHe' ner mebkeÀuHeveeDeefmlelJee DeeCeueer. peevesJeejer 99 Heemetve
EU meeþer ³egjes ns meeceev³e ®eueve l³eebveer ®eeuet kesÀues.
Lees[d³ee®e keÀeUele l³eeb®eer keWÀêer³e yeBkeÀ DeefmlelJeele ³esF&ue. ieìeleerue osMe Deelee DeeefLe&keÀ efJeMes
65
³egjesHe®ee pegvee vekeÀeMee l³eebveer efvekeÀeueele keÀe{uee Deens. HetJe& ³egjesHeeleerue yengleskeÀ meec³eJeeoer
jeä^s 75 oMeue#e ueeskeÀmebK³ee Je 7,40,000 ®eew.efkeÀ.ceer. #es$eemen Je 9 efJeJeOe Yee
mueeseqJnefve³ee, ceeuee, mee³eÒeme, efueLJeeefve³ee, ®es®e efjHeequyekeÀ DeeleeHe³e¥le GÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejkeÀjej
(NAFT ) ne peieeleerue meJee&le ceesþe J³eeHeejer ieì neslee. HeCe Deelee 25 meYeemeoemen ne
ceesþe J³eeHeejer ieì Demesue. ceeefnleer leb$e%eeve #es$eele 2008 ceO³es EU ®ee Jeeìe 50… Demesue. HetJe&
³egjesHeer³e osMeebveer mebj®evee leb$e%eeveele HeÀej ceesþer iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Deens. SJe{er Je®e&mJe efmLeleer ÒemLeeef Hele
kesÀu³eeveblej EU peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesJej (WTO) Jej oyeeJe þsJet MekeÀles. Yeejleeuee EU ceO³es
meeceerue Peeuesu³ee one osMeebvee efve³ee&le keÀjC³ee®eer Yeejleeuee ceesþer mebOeer Deens. Yeejleeves ³ee efJeue#eCemebOeer®ee Meke̳e lesJe{îee ®eebieu³ee efjleerves HeÀe³eoe Iesleuee Heenerpes.
³egjesHe®ee mekeÀejelcekeÀ OeesjCe DeeefCe DeekeÀ[sJeejer ®ekeÀerle keÀjCeejer Deens. ueeskeÀmebK³es®³ee
¢äerves peieeleuee ceesþe J³eeHeejer Demeu³eeves peieeleueer Flej osMee®³ee ¢äerves leer SkeÀ ceesþer yeepeejHesþDeens.
4.10.2 GÊej DecesefjkeÀe cegkeÌle J³eeHeej keÀjej (The North American Free
Trade Agreement [NAFTA])
NAFTA ner peieeleueer meJee& MeeqkeÌleMeeueer J³eeHeejer mebIeìvee Deens. DecesefjkeÀe, ke@Àve[e,
ceseqkeÌmekeÀes ns osMe efle®es meYeemeo Deensle. NAFTA ner ieì 1994 ceO³es DecesefjkeÀe, ke@Àve[e DeeefCe
ceseqkeÌmekeÀes Demes cegkeÌle J³eeHeej #es$e Je meerceeMegukeÀ mebIe cnCetve DeefmlelJeele Deeuee. NAFTA ne
cetuele: J³eeHeejer Je iegbleJeCetkeÀ keÀjej Deens. Jejerue leerve osMeele Jemlet Je mesJee ³eeyeeyele J³eeHeejer De[LeUsotj keÀjCeeje ne keÀjej Deens.
NAFTA ®eer GefÎäîes :
1) meYeemeo osMeekeÀ[tve iesu³ee 10 Je
6. GÊej DecesefjkeÀve efJekeÀeme yeBkesÀ®eer mLeeHevee keÀjCes.
4.10.3.Deeives³e DeeefMe³eeF& osMeeb®eer mebIeìvee (The Association of Sourth East
Asian Nations [ASEAN])
ASEAN ner Deeives³e DeefMe³eeF& osMeeb®eer mebIeìvee Deens. ner mebIeìvee 1967 ceO³es DeefmlelJeele
Deeueer. Fb[esvesefMe³ee, efHeÀueerHeeF&vme, ceuesefMe³ee, efmebieeHetj, Lee³eueb[ ³ee osMeebveer ner mebIeìvee mLeeHeveekesÀueer. 1984 ceO³es yegvesF&, 1995 ceO³es efJnSleveece, 1987 ceO³es ueenesj Je ce@veceej ns osMe
ASEAN ®es meom³e Peeues. DeefMe³eeF& osMeebceO³es DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& Jee{eruee ueeJeCes DeeefCe ³ee ÒeosMeelemunotes.in
66
DeeefLe&keÀ mLew³ee&®eer Kee$eer osCes ner ASEAN ner GefÎäîes Deens. ASEAN ®es ÒecegKe keÀe³ee&ue³e
peekeÀelee& ³ee efþkeÀeCeer Deens. ®es cegK³e meef®eJe Heo ns osMee®³ee DeÐee#ejebvegmeej efHeÀjles þsJeC³eele DeeuesDeens. oj oesve Je
Deensle. 1996 ceO³es ASEAN ves Yeejleeuee meuueeieej ceb[UeJej Iesleues Deens. YeejleeefMeJee³e ®eerve,
jefMe³ee, DecesefjkeÀe ³eebvee ne opee& ³ee Deieesoj®e ÒeeHle Peeuee Deens.Yeejle ne osMe oef#eCe DeefMe³eeF&Demeu³eecegUs Yeejleeuee efle®es meom³elJe efceUt MekeÀues veener. ³ee ieìeleerue meJe& meYeemeo jeä^sefJekeÀmeveMeerue Deensle. l³eeb®³eekeÀ[s vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer Je ÞeceMekeÌleer ceesþîee ÒeceeCeele Deens. ³eeieìeleerue jeä^ebkeÀ[s Keefvepe lesue, Mesleer GlHeeoves Je DeewÐeesefiekeÀ GlHeeoves ceesþîee ÒeceeCeele Deensle,jyej, meeKej, keÀe@HeÀer, ueeketÀ[, yee@keÌmeeF&ì ³eeb®eer ³ee osMeeleerue efmLeleer Del³eble ®eebieueer Deens. ³eeJ³eeHeejer ieìe®³ee efJekeÀeme Jesieeves nesle Deens.
GefÎäs :
1) meYeemeo osMee®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=Àefle efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCes.
2) meeceeF&keÀ ueeYee®³ee yeeyeleerle ke=ÀleerefMeue mebievecele Je HejmHej menkeÀe³e& ³eebvee ®eeuevee osCes.3) meO³ee®³ee Deeblejjeä^er³e mebIeìvee DeeefCe ÒeeosefMekeÀ mebIeìvee ³eeb®³eeyejesyej menkeÀe³e& efìkeÀJetve þsJeCes.4) Deeives³e DeeefMe³eeF& osMeebceO³es DeeefLe&keÀ O³ew³ee&®eer Kee$eer osCes.
ASEAN ®es keÀecekeÀepe :
ASEAN osMeebkeÀ[s Hemebleer J³eeHeej J³eJemLee (Preferential Trading
Arrangements) Deensle. p³eeÜejs meYeemeo osMeebmeeþer les pekeÀeleer®es oj keÀceer keÀjleele. meO³ee
PTA ³ee Debleie&le HeÀej®e Lees[îee J³eeHeeje®ee meceeJesMe neslees. ASEAN ves 1992 ceO³es meceeve
HeefjCeecekeÀejkeÀ Hemebleer pekeÀele keÀe³e&¬eÀce HeÎleMeerjHeCes Jemlet efvecee&Ce DeeefCe Òeef¬eÀ³ee Jemletbmeeþer pekeÀelekeÀceer keÀjC³eemeeþer le³eej kesÀuee.
4.10.4ÒeeosefMekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe DeefMe³eeF& jeä^eb®eer mebIeìvee - meekeÀ& (South
Asian Association for Regional Co-operation [SAARC])
Yeejleer³e GHeKeb[ ÒeosMeeleerue 7 osMe meeke&À mLeeHeve keÀjC³eemeeþer 1985 ceO³es SkeÀ$e Deens.
³eeceO³es Yeejle, HeeefkeÀmleeve, ÞeeruebkeÀe, yeebieueeosMe, vesHeeU, ceeueboerJe DeeefCe Yetleeve ³ee osMeeb®ee meceeJesMeneslees. meeke&À®es ÒecegKe keÀe³ee&ue³e keÀeþceeb[t ³ee efþkeÀeCeer Deens. ³ee osMeeb®³ee ÒecegKeeb®eer Heefj
IT JemletbJej
meJeueleer®ee pekeÀele oj ueeiet kesÀuee Deens. meeke&À osMeeleerue J³eeHeej Jee{er®³ee Meke̳elesJejefJe®eej keÀjC³eemeeþer1996 ceO³es veJeer efouueer ³esLes Heefj
67
meeke&À®es GÎsMe :
1) meeke&À®³ee meYeemeoebceO³es Mesleer, ûeeceerCe efJekeÀeme, mebosMeJenve, Heesmì mesJee, JeenletkeÀ Meeðe Je
leb$e%eeve, nJeeceeve Meeðe, He³e&ìve DeeefCe KesU ³ee #es$eele menkeÀe³e& Jee{eruee ueeJeCes.
2) meeke&À meYeemeo osMeebceO³es DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCes ³ee ÒeosMeeleerue ueeskeÀeb®³ee
keÀu³eeCeeuee Òeeslmeenve osCes Je meecegoeef³ekeÀ mJe³ebHetCe&lesJej Yej osCes.
3) ³ee ÒeosMeele peuemebmeeOeve efJekeÀemeeJej Yej osCes.
1995 ceO³es meYeemeo osMeebveer oef#eCe DeefMe³eeF& Hemebleer J³eeHeej keÀjej ®eer efveefce&leer kesÀueer Deens.
DeeblejÒeeosefMekeÀ pekeÀele keÀceer keÀjC³ee®³ee ¢äerves DeeleeHe³e¥le ®e®ex®³ee oesve HesÀN³ee HetCe& Peeuesu³ee Deensle.
peevesJeejer 2006 Heemetve Deceueele ³esCeeje keÀjej :
1) meYeemeo osMeebveer meerceeMegukeÀ meYeemeoebmeeþer 0-5… ³ee ce³ee&osle 2006 Heemetve Heg{®³ee
one Je
JeeìeIeeìerÜejs þjefJeues peeF&ue.
3) ³ee keÀHeeleer Debleie&le meJe& pekeÀeleer, pekeÀele me¢M³e keÀj, efyeiej pekeÀeleer GHee³e DeeefCe Òel³e#e
J³eeHeejer GHee³e ³ee meJee¥®ee meceeJesMe Demesue.
4) meeke&À meYeemeo osMeebveer efveKeU mHeOee&, cegkeÌle J³eeHeej, J³eeHeej mees³eer HegjefJeCes DeeefCe
ìH³eeìH³eeves megmebJeeoer keÀe³eos keÀjCes ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
5) v³etve efJekeÀefmele osMeeb®³ee efJeMes
³ee Heefj
efkebÀcele ceespeeJeer ueeiele Deens lej ogmeN³ee yeepetuee peJeU®eer yeepeejHesþs GHeueyOe vemeu³eeves Yeejleer³e
efve³ee&leeruee DeveskeÀ De[®eCeeR®ee meecevee keÀjeJee ueeiele Deens. pejer meeke&À®³ee meJe& meYeemeoebvee Yeejle-
HeekeÀ mebyebOe megOeeju³eecegUs DeveskeÀ keÀe³eos nesC³ee®eer Meke̳elee Deens. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele Yeejle-HeekeÀ
mebYee
J³eJenej keÀjeJes. SkeÀceskeÀebJejerue efJeéeeme Jee{JeeJee DeeefCe leCeeJeekeÀ[tve MeebleleskeÀ[s Jeeì®eeue keÀjeJeer.
4.10.5DeesHeskeÀ ( Oil & Petrolium Exporting Countries OPEC )
Hesì^esefue³ece HeoeLee¥®eer efve³ee&le keÀjCeeN³ee osMeeb®eer mebIeìvee peeieeflekeÀ HeeleUerJej FbOeves lesuee®eer
efve³ee&le keÀjCeeN³ee jeä^ebveer SkeÀ$e ³esTve ³ee J³eeHeejer ieìe®eer mLeeHevee yeieoeo kesÀueer Deens. 1960
ceO³es FjeCe, FjekeÀ, kegÀJesle, meewoer Dejsefye³ee DeeefCe JnsvesPeg³esuee F. osMeebveer ³ee ieìe®eer mLeeHevee kesÀueer.munotes.in
68
meO³ee ³ee ieìe®es 11 osMe meYeemeo Deensle. FbOeve lesueeb®es OeesjCe efveef½ele keÀjCes, efkebÀcele þjefJeCes,
efve³ee&le keÀjCes ³eeyeeyele ³ee osMeDeleerue OeesjCeeceO³es SkeÀJeeke̳elee efvecee&Ce keÀjCes ne nslet ³ee J³eeHeejer
ieìe®ee Deens. peeieeflekeÀ GlHeeovee®³ee40 ìkeÌkesÀ FbOeve DeeefCe 16 ìkeÌkesÀ vewmeefie&keÀ Jee³et DeesHeskeÀÜejs
HegjJeþe kesÀuee peelees. FbOeve lesuee®ee ceeieCeer HegjJeþîeeleerue meceleesue meeOeCes, efkebÀcele meceevelee ÒemLeeefHele
keÀjC³ee®es keÀece DeesHeskeÀÜejs kesÀues peeles.
l³eeveblej keÀleej, Fb[esvesefMe³ee, efueefye³ee, DeyegOeeyeer, FkeÌJes[j, Deupesefj³ee iewyeve Je vee³epesefj³ee
F. mene veJeerve jeä^ DeesHeskeÀ®eer meYeemeo Peeueer Deensle. DeesHeskeÀ jeä^ebveer 25-30 Je
peeieeflekeÀ yepeejHesþsceO³es FbOeve lesueeuee meelel³eeves ceeieCeer Demeles. JeenlegkeÀerJej peieeleeruemeJe& JeenletkeÀ
J³eJemLee, efkebÀcele F. yeeyeer DeJeuebyetve Deensle. l³eecegUs peeieeflekeÀ HeeleUerJej meJe& GlHeeovee®³ee efkebÀceleer
efve³ebef$ele Je mLew³e& jeKeC³ee®es keÀece DeesHeskeÀ mebIeìvee keÀjle Deens.
4.11 J³eeHeejer ieìeb®es HeefjCeece
J³eeHeejer ieì DeeefCe cegkeÌle Deeblejjeä^er³e J³eeHeej ³eeb®es nslet HejmHejefJejesOeer Demeuesues efometve
³esleele. Deeblejjeä^er³e J³eeHeejer ieì ns Deeblejjeä^er³e cegkeÌle J³eeHeejeb®³ee efJe©× Deensle. peeleeflekeÀ
HeeleUerJej J³eeHeeje®³ee GoejerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esJej les ÒeefleketÀue HeefjCeece keÀjleele. Demes Demeues lejer
Demes J³eeHeejer ieì DeeHeu³ee meYeemeoeb®³ee SkeÀelceerkeÀjCee®³ee ¢äerves DevegketÀue Deensle. ³egjesef[³eve
³egefve³eve ns SkeÀ ueeskeÀefÒe³e DeeefCe ³eMemJeer J³eeHeej mebIeìve Deens keÀer p³eeves meYeemeo osMeebceO³es DeeefLe&keÀ
SkeÀelceerkeÀjCe Ie[Jetve DeeCeues. Deeblejjeä^er³e J³eeHeejer ieìeb®es keÀener DevegketÀue HeefjCeece Deensle lemes®e
keÀener ÒeefleketÀue HeefjCeece Deensle.
(De) DevegketÀue HeefjCeece :
1) yeepeeje®ee efJemleej : Deeblejjeä^er³e J³eeHeejer ieìecegUs meYeDemeo osMeebceO³es menkeÀe³e& Jee{les
l³eecegUs ÒeeosefMekeÀ J³eeHeeje®³ee Jee{eruee ®eeuevee efceUles. ³egjesefHe³eve ³egefve³eveves HetCe& ³egjesHe SkeÀe SkeÀeeflc ekeÀ
yeepeejHesþsceO³es ©Heeblejerle kesÀuee.
2) ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme : J³eeHeejer ieì meYeemeo jeä^ebceO³es DeeefLe&keÀ mecevJe³e efvecee&Ce keÀjleele.
l³eecegUs meYeemeo osMeebvee efJekeÀemee®³ee mebOeer GHeueyOe nesleele. ceesþîee yeepeejemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele
GlHeeove neleer Ieslee ³esles. l³eecegUs SketÀCe l³ee ÒeosMee®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUles.
3) Dee³eele-efve³ee&leerle Jee{ : Deeblejjeä^er³e J³eeHeejer ieìecegUs meYeemeo osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
neslees. ceesþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeoveecegUs osMeer iejpee HetCe& nesleele Je efve³ee&leeruee ®eeuevee efceUles.
J³eeHeejer ieìebcegUs meYeemeo osMeeleerue Dee³eele-efve³ee&leer®ee efJemleej neslees.
4) meYeemeo osMeeleerue GHeYeeskeÌl³eebvee ueeYe : ceesþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeoveecegUs GHeYeeskeÌl³eebvee
keÀceer efkebÀceleerle ceeue GHeueyOe neslees. ceeuee®es cegkeÌleHeCes oUCeJeUCe nesles. J³eeHeejer ieì ÒeeosefMekeÀ
efJekeÀemeeuee Òeeslmeenve osleele keÀer pees meYeemeo osMeeleerue GHeYeeskeÌl³eeb®³ee keÀe³eÐee®ee Demelees.
5) GlHeeove IeìkeÀeb®eer ieleerMeeruelee : J³eeHeejer ieìeleerue osMeebceO³es GlHeeovee®es IeìkeÀ cegkeÌleHeCes
SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele peeleele. ³eecegUs keÀceer GlHeeove Ke®ee&le ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeove keÀjCes
MekeÌle nesles. mebbyebefOele J³eeHeejer ieìeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele jespeieej mebOeer GHeueyOe nesleele.munotes.in
69
6) meueesK³ee®es mebyebOe : Deeblejjeä^er³e J³eeHeejer ieìebcegUs meYeemeo osMeeceO³es DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mecevJe³e efvecee&Ce neslees ³eecegUs meYeemeo osMeeceO³es DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e meueesK³ee®es
mebyebOe efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs keÀuen ìeUtve MeebleleeHetCe& mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele.
(ye) J³eeHeejer ieìeb®es ÒeefleketÀue HeefjCeece -
1) mHeOexJej ce³ee&oe : ÒeeosefMekeÀ J³eeHeejer ieì ner mebkeÀuHevee peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue Kegu³ee DeeefCe
efveKeU mHeOexuee ceejkeÀ Deens. l³eecegUs meYeemeo osMeeceO³es mHeOee& keÀceer nesles DeeefCe efyeiej meYeemeo
osMeebvee J³eeHeejer ieìeMeer mHeOee& keÀjeJeer ueeieles. mHeOex®³ee HeeleUerJej efJe®eej keÀjlee J³eeHeejer ieì ner
keÀuHevee mHeOexuee ceejkeÀ Deens.
2) efyeiej meYeemeoemeceesj mecem³ee : J³eeHeejer ieìekeÀ[tve efyeiej meYeemeoebmeeþer JesieUs efve³ece ueeiet
kesÀues peeleele. efyeiej meYeemeoebvee G®®e pekeÀele oj, HeefjCeece, De[LeUs ³eebmeejK³ee mecem³eebvee lees[b
ÐeeJes ueeieles.
3) meYeemeo osMeebkeÀ[tve meecegoeef³ekeÀ JeeìeIeeìer : efyeiej meYeemeo osMeebyejesyej J³eeHeejefJe
efvecee&Ce keÀjleele.
4) peeieeflekeÀ J³eeHeeje®eer neveer : J³eeHeejer ieì cegkeÌle peeieeflekeÀ J³eeHeejele De[LeUs efvecee&Ce
keÀjleele. les peeieeflekeÀ J³eeHeejeJej ke=Àef$ece yebOeves Ieeueleele.
4.12 meejebMe
J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®ee DeY³eeme keÀjleevee Debleie&le He³ee&JejCe Je yee¿e He³ee&jCee®ee nesCeeje
HeefjCeece efometve Deuee. lemes®e Deeblejjeä^er³e mlejeJej peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìve Deeblejjeä^er³e He³ee&JejCee®ee
Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ efHejCeece keÀjle neslees ³ee®eer meefJemlej ceeefnleer efceUeueer. ³eeJeªve Demes efometve ³e sles
keÀer J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCee®es meblegueve meeOeC³eemeeþer Jejerue meJe& IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
4.13 ÒeMve
1. Debleie&le He³ee&JejCe cnCepes keÀe³e? Debleie&le He³ee&JejCee®es IeìkeÀ mHeä keÀje.
2. yee¿e He³ee&JejCe cnCepes keÀe³e? yee¿e He³ee&JejCee®es IeìkeÀ mHeä keÀje.
3. peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee cnCepes keÀe³e? l³ee®eer JewefMe<ìîes meeiee.
4. peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®ee YeejleeJej nesCeeje HeefjCeece mHeä keÀje.
5. efìHee efuene :-
(De) ³egjesefHe³eve ³egefve³eve
(ye) veeeHeÌìe(keÀ) Demesve([) meeke&À
(F) DeesHeskeÀ
♦♦♦♦♦munotes.in
70
IeìkeÀ -5
ÒekeÀuHe efve³eespeve DeeefCe J³eJene³e&lee DeY³eeme
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 DeLe&
5.3 J³eJemee³e efve³eespeve Òeef¬eÀ³esleerue ìHHes
5.4 ÒekeÀuHe efve³eespeve, DeLe& Je cenÊJe
5.5 ÒekeÀuHe DenJeeue
5.6 ÒekeÀuHe DenJeeue e®es HeÀe³eos
5.7 J³eJene³e&lee DeY³eeme
5.8 J³eJene³e&lee DeY³eemee®es IeìkeÀ
5.9 meejebMe
5.10 ÒeMve
5.0 GefÎ<ìs
1.³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej Keeueerue GefÎ<ìîes meeO³e nesleerue.
2.ÒekeÀuHe efve³eespevee®ee DeLe& mecepesue.
3.ÒekeÀuHe efve³ees peve Òeef¬eÀ³esleerue efJeefJeOe ìHHes meebielee ³esleerue.
4.ÒekeÀuHe DenJeeuee®ee DeLe&, cenÊJe Je l³eeceO³es meceeefJe<ì IeìkeÀ mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
5.J³eJene³e&lee DeY³eeme DeLe& Je IeìkeÀ mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
5.1 ÒemleeJevee
J³eeJemeeef³ekeÀ ebvee J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjleevee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee lemes®e keÀe³eosMeerj
yeeyeeR®ee DeY³eeme, efJe®eej keÀjeJee ueeielees. lemes®e ÒekeÀuHe DenJeeuee®eer le³eejer keÀjeJeer ueeieles. ÒekeÀuHe
DenJeeue ne ÒekeÀuHe efve³eespevee®ee efkebÀJee H etJe&le³eejer®ee Yeeie Deens. J³eJemee³ee®eer GlHeeove#ecelee,
DeeefLe&keÀ IeìkeÀ, J³eJemLeeHeve, leebef$ekeÀ IeìkeÀ, Ke®ee&®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ÒekeÀuHee®eer #ecelee efJe®eejele
Ieslee ³esles. l³eecegUs GÐeespekeÀebvee efkeÀleer ce³ee&osHe³e¥le J³eJeme e³e keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee
ueeielees. J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjleevee ÒekeÀuHe DenJeeue DeeJeM³ekeÀ Demelees. Goe. ÒekeÀuHe
DenJeeuee®eer Kee$eer keÀ©ve yeBkeÀe efkebÀJee efJeÊeHegjJeþe mebmLee GÐeespekeÀebvee DeeefLe&keÀ mene³³e keÀ jleele.munotes.in
71
ÒekeÀuHe DenJeeueeÒeceeCes GÐeespekeÀebvee J³eJene³e&lee DeY³eeme keÀjCes J³eJemee³ee®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve DeeJeM³ekeÀ Deens. J³eJemee³eeleerue cenÊJee®³ee yeeyeeR®es efkebÀJee IeìkeÀeb®es efJeMues
DeeefCe J³eJene³e&lee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer GÐeespekeÀebvee DeeefLe&keÀ, leebef$ekeÀ DeeefCe J³eJemLeeHeve Je
yeepeejHesþefJe
keÀ©ve Iesleueer peeles. ÒekeÀuHe DenJeeuee®³ee mene³³eeves ÒekeÀuHee®eer efveefce&leer #ecelee mecepeles lej
J³eJene³e&lee DeY³eemee®³ee mene³³eeves GÐeespekeÀebvee DeeHeuee GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e J³eJene³e& Deens keÀer
veener ³ee®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees. l³eecegUs J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjleevee ÒekeÀuHe DenJeeue DeeefCe
J³eJene³e&le e DeY³eeme ns oesvnerner IeìkeÀ Del³eble cenÊJee®es Deensle.
5.2 DeLe&
ÒekeÀuHe efve³eespeve ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer p³eeceO³es J³eJemee³ee®eer GefÎ<ìîes efveefÍ®ele
kesÀueer peeleele Je leer meeO³e keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe [eJeHes®eeb®eer j ®evee kesÀueer peeles.
ÒekeÀuHe efve³eespeveeceO³es mebHetCe& J³eJemee³eemebyebOeer OeesjCes Demeleerue efkebÀJee J³eJemee³ee®³ee
Òel³eskeÀ keÀe³ee&Jej ÒekeÀeMe ìekeÀuesuee Demet MekeÀlees.
J³eJemee³e efve³eespeve cnCepes J³eJemee³ee®eer keÀe³ex Je e fJemleej ³eeyeeyele DeeieeT Iesleuesues efveCe&³e
Demeleele.
5.3 J³eJemee³e efve³eespeve Òeef¬eÀ³esleerue ìHHes
J³eJemee³e efve³eespeve Òeef¬eÀ³esceO³es Keeueerue ìHH³eeb®ee meceeJesMe neslees.
1)Debleie&le He³ee&JejCe efJeMues
DeeefCe He×leer Fl³eeoer®es efJeMues
2)yee¿e He³ee&JejCe efJeMues
meceeJesMe neslees. ³ee efJeMues
OeesjCes Je ¢ef<ìkeÀesve þjefJelees. ner GefÎ<ìîes DeuHekeÀeUemeeþer, ceO³ece keÀeUemeeþer DeeefCe
oerIe&keÀeUemeeþer cnCepes®e Deveg¬eÀces SkeÀ Je
keÀeueeJeOeer, efJeMes
72
(4) [eJeHes®e þjefJeCes :- oerIe&keÀeueerve GefÎädîes meeO³e keÀjC³eemeeþer [eJeHes®eeb®es efve³eespeve keÀjeJes
ueeieles. GÐeespekeÀ Je J³eJemLeeHeve DeMee [eJeHes®eeb®eer j®evee keÀjleele. Demes [eJeHes®e þjefJeCeeN³eebceO³esG®®e J³eJemLeeHekeÀ, efJeYeeie ÒecegKe, keÀefveÿ J³eJemLeeHekeÀ F.®ee meceeJesMe neslees.
(5) [eJeHes®e Je ke=ÀleeR®es efJeMues
(7) DebceueyepeeJeCeer :- ³ee ìHH³eeceO³es efveJe[ kesÀuesu³ee [eJeHes®ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer
³eesi³e j®evee kesÀueer peeles. ³eeceO³es meeOevemebHeÊeer®es mebIeìve Je GHeueyOe meeOeve meeceûeer®es efJeefJeOeke=ÀleeRmeeþer ³eesi³e ÒeceeCeele JeeìHe ³ee yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees. lemes®e keÀce&®eeN³eebvee DebceueyepeeJeCeermeeþer³eesi³e met®evee osCes Je Òesefjefle keÀjCes ³ee®eener meceeJesMe ³ee ìHH³eele neslees.
(8) HeeþHegjeJee :- ³eeceO³es Hegvne mebHetCe& ke=Àleer He[leeUtve Heeefnueer peeles pesCeskeÀªve ieeWOeU,
Demebye×HeCee ìeUuee peeF&ue. lemes®e þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerveblej SketÀCe®e keÀecee®ee HeeþHegjeJeeDel³eeJeM³ekeÀ Demelees. l³eecegUs J³eJemee³e mebIeìvee ³eesi³e ceeiee&Jej Deens efkebÀJee veener ³ee®eer peeCeerJe nesles.l³eecegUs DeeJeM³ekeÀlee Yeemeu³eeme yeoue keÀjlee ³esleele.
5.4 ÒekeÀuHe efve³eespeve, DeLe& Je cenÊJe
DeLe& :
³eeceO³es SKeeÐee ÒekeÀuHee®eer mebj®evee kesÀueer peeles. cnCepes®e SKeeoe ÒekeÀuHe keÀmee jeyeefJeuee
peeF&ue ³ee®ee ceeie& efkebÀJee He×leer þjefJeueer peeles. efyeve®etkeÀ ÒekeÀuHe efve³eespeveeefMeJee³e ÒekeÀuHee®eer He×leMeer j
DebceueyepeeJeCeer DeMeke̳e Demeles. ÒekeÀuHe efve³eespevee®eer meg©Jeele ner J³eJemee³e mebOeer MeesOeC³eeHeemetve neslesJe l³ee¢äerves efve³eespeve keÀªve SKeeÐee ÒekeÀuHee®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀu³eeveblej ÒekeÀuHe efve³eespevee®eeMesJeì neslees.
J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe Debieeb®es meKeesue mebMeesOeve ne ÒekeÀuHe efve³eespevee®ee ÒecegKe nslet Demelees.
¿eeceO³es leebef$ekeÀ, J³eJemLeeHekeÀer³e, yeepeejHesþefJe
keÀesCeleener ÒekeÀuHe ®eeuet keÀjCes Je l³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer ÒekeÀuHe efve³eespeve
ceeie&oMe&keÀ þjles. Keeueerue cegÐeebceOetve l³ee®es cenÊJe mHeä nesF&ue.
(1) GefÎäHetleea :- ³eMemJeer ÒekeÀuHeecegUs mebIeìvesuee YeefJe<³ekeÀeueerve GefÎäHetleeameeþer ÒesjCee
efceUles. l³eecegUs mebIeìvee YejYejeìerme ³esles Je mHeOexle efìketÀve jenles. keÀeUpeerHetJe&keÀ ÒekeÀuHeefve³eespeveecegUs ÒekeÀuHeeuee oerIee&³eg<³e ueeYeles.munotes.in
73
(2) JesUs®es J³eJemLeeHeve :- ÒekeÀuHe efve³eespeveecegUs ÒekeÀuHeHetleeameeþer ueeieCeeje efveef½ele
keÀeueeJeOeer þjefJelee ³eslees. HetJee|ve³eespeerle GefÎäeb®³ee Hetle&lesmeeþer ÒekeÀuHe þjefJeuesu³ee JesUsle HetCe& nesCesDel³eeJeM³ekeÀ Demeles. J³eJemee³e mebIeìves®³ee mLeeHevesHeemetve les Òel³e#e GlHeeove megª keÀjC³eeHe³e¥leÒel³eskeÀ ke=Àleermeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesuee keÀeueeJeOeer ÒekeÀuHe efve³eespeveeÜejs þjefJelee ³eslees Je JesUs®es ³eesi³eJ³eJemLeeHeve Meke̳e nesles.
(3) veeefJev³elee :- ÒekeÀuHe efve³eespeveecegUs veeefJev³e Je veJeefveefce&leeruee ÒesjCee efceUles. Goe. pej
ÒekeÀuHe efve³eespevee®eer Debeflece GefÎ<ìîes ner DeeJneveelcekeÀ Demeleerue lej l³eebvee meeceesjs peeC³eemeeþer Jel³eeb®³ee Hetle&lesmeeþer mebIeìvesleerue keÀce&®eeN³eebvee veJeerve keÀuHevee efkebÀJee He×leeRveer keÀece keÀjeJes ueeieles.
(4) OeeskesÀ MeseOelee ³esleele :- ÒeukeÀuHe keÀeueeJeOeerle mebYeJeCeejs efJeefJeOe OeeskesÀ MeesOeCes ÒekeÀuHe
efve³eespeveecegUs Meke̳e nesles. ÒekeÀuHee®eer Je=×er Je efJekeÀeme keÀjerle Demeleevee mebYeCeejs efJeefJeOe efJeÊeer³e,meeceeefpekeÀ efkebÀJee YeeweflekeÀ Oeeske̳eeb®es HetJe&%eeve Demesue lej otj¢äerves ³eesi³e efve³eespeve keÀªve ns OeeskesÀìeUC³eemeeþer Òe³elve keÀjlee ³eslees.
(5) Òeeslmeenve :- ÒekeÀuHe efve³eespeveecegUs keÀce&®eeN³eebvee ÒesjCee efceUles. keÀejCe ÒekeÀuHe
efve³eespeveecegUs veHeÀe, yeepeejHesþsleerue efnmmee ³eeceO³es Jee{ nesles. l³eeceglkeÀce&®eeN³eebvee Jee{erJe Heieej, yeesvem e
³ee Üejs ÒesjCee oslee ³esles.
(6) GÊece menkeÀe³e& :- ÒekeÀuHe efve³eespeveecegUs efJeefJeOe meeOeveebceO³es GÊece menkeÀe³e& efvecee&Ce
keÀjlee ³esles. keÀesCel³eener GlHeeoveemeeþer efJeefJeOe GlHeeove IeìkeÀeb®es mebIeìve keÀjeJes ueeieles. ÒekeÀuHeefve³eespeveecegUs ³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®es mebHeeove Je JeeHej ³eeceO³es mHeälee DeeCelee ³esles. l³eecegUs l³eeb®³eeleGÊece menkeÀe³ee&®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles.
(7) iegbleJeCetkeÀ efveCe&³e :- ÒekeÀuHe efve³eespeveecegUs Yeeb[Jeue GYeejCeermeeþer ³esCeeN³ee Ke®ee&yeeyele
cenÊJee®eer ceeefnleer efceUles. l³eecegUs ³eesi³e iegbleJeCetkeÀ efveCe&³e Ieslee ³esleele.
(8) iegCeJeÊee Jee{ :- iegCeJeÊee efve³eespeveemeeþer keÀMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens ³ee®es mHeäerkeÀjCe
ÒekeÀuHe efve³eespeveeÜejs kesÀues peeles. l³eecegUs G®®e iegCeJeÊes®es ÒekeÀuHe le³eej kesÀues peeleele Je mebIeìveemeeKeUerleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee iegCeJeÊes®eer peeefCeJe keÀªve oslee ³esles Je G®®e iegCeJeÊes®³ee GlHeeovee®eerefveefce&leer keÀjlee ³esles.
(9) ÒekeÀuHe cetu³eceeHeve :- ÒekeÀuHe Òeieleer Je ÒekeÀuHe Ke®e&³eebJej efve³eb$eCe þsJeCeejs SkeÀ GÊece
meeOeve cnCetve ÒekeÀuHe efve³eespevee®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. Òel³e#e Je efve³eespeerle ³eeceO³es pej HeÀejkeÀleDee{Uueer lej ³eesi³e GHee³e ³eespevee keÀjCes Meke̳e nesles.
5.5 ÒekeÀuHe DenJeeue (Project Report)
``ÒekeÀuHee®eer mLeeHevee keÀjC³eeHetJeea ÒekeÀuHee®es efve³eespeve le³eej keÀjeJes ueeieles. ³ee efve³eespevee®es
uesKeer mJeªHe cnCepes ÒekeÀuHe DenJeeue nes³e.'' ÒekeÀuHe DenJeeuee®es mJeªHe uesKeer Demeles. ÒekeÀuHeDenJeeuee®eer efveefce&leer lep%eeb®³ee mene³³eeves kesÀueer peeles. ³ee lep%eebvee efJeefJeOe ÒekeÀuHeeyeeyele®eer ®eebieueerceeefnleer Je DevegYeJe Demelees. ceesþîee J³eJemee³eeceO³es efJeMes
74
mLeeHeve keÀjleele. ³eeceO³es leebef$ekeÀ meuueeieej, efnMesye leHeemeCeerme, keÀe³eosefJe
ÒekeÀuHe DenJeeueeleerue meceeefJeä IeìkeÀ : (Contents of Project Report)
1) J³eJemee³ee®es efkebÀJee kebÀHeveer®es efve³eespeerle veeJe Je HeÊee
2) J³eJemee³ee®ee GÎsMe Je ceeefnleer, Heeée&Yetceer3) J³eJemee³ee®es mLeeve (Business Location)
DeewÐeesefiekeÀ JemeenleerceO³esûeeceerCe YeeieeceO³esefJeefMeä efþkeÀeCeer
4) ÒeeLeefcekeÀ megefJeOeeb®eer GHeueyOelee (Primary Facilities)
jmles yeepeejHesþJeenletkeÀ HeesmìmebosMeJenve yeBkeÀeFbOeve efJeceeJeerpe mebûenCeHeeCeer
5) peeiee (Place)
DeekeÀejceeve, #es$e - nskeÌìjceO³esyeebOekeÀece #es$eefjkeÀeceer peeieekeÀejKeeveekeÀe³ee&ue³emebûenCekeÀce&®eejer efveJeemeiegbleJeCetkeÀ
6) keÀ®®ee ceeue (Raw Materials)
keÀ®®³ee ceeuees mJeªHe Je ÒekeÀejÒeceeCe
munotes.in
75
GHeueyOelee, HegjJeþeoej, yeepeejHesþ
Kejsoer - ceeefmekeÀ / Jeeef
(Machinery)
³eb$emeeceûeer®ee ÒekeÀej Je ÒeceeCeefkebÀceleSketÀCe iegbleJeCetkeÀ (efmLej iegbleJeCetkeÀ)og©mleer Ke®e&Iemeeje³eb$ej®evee
8) keÀeceieej
(Labour)
keÀeceieej GHeueyOeleekegÀMeue keÀce&®eejerDekegÀMeue keÀce&®eejerSketÀCe keÀce&®eejerJeslevekeÀce&®eejer ³eespevee Je meJeueleerÒeefMe#eCeceeefmekeÀ Je Jeeef
(Finance)
GÐeespekeÀeb®³ee ceeuekeÀer®es Yeeb[Jeue, J³eJemee³e ÒeejbYeer®ee Ke®e&keÀpee&T Yeeb[JeueSketÀCe Yeeb[JeueefmLej Yeeb[Jeuemunotes.in
76
KesUles Yeeb[Jeue
yeBkeÀe efkebÀJee efJeÊeHegjJeþe mebmLeebkeÀ[tve DeLe&mene³³eJ³eepee®es ojmeyeefme[erYeefJe<³ekeÀeueerve DeeefLe&keÀ lejlegoer
10) GlHeeove
(Production)
GlHeeove He×leerDeeOegefvekeÀ ³eb$emeeceûeer®ee DeJeuebyeGlHeeovee®es ÒeceeCeowvebefove GlHeeoveceeefmekeÀ GlHeeoveJeeef
(Sales)
yeepeejHesþ - mLeeefvekeÀ / ÒeeosefMekeÀ / jeä^er³e / Deeblejjeä^er³eyeepeejHeeþsleerue efnmmeeefJe¬eÀer ceesefnce / peeefnjeleowvebefove efJe¬eÀerceeefmekeÀ efJe¬eÀerJeeef
(Expected Profit)
SketÀCe efJe¬eÀer jkeÌkeÀce - SketÀCe Ke®e& = veHeÀeveHe̳ee®es ÒeceeCe 5 ìkeÌkesÀ, 10 ìkeÌkesÀ, 15 ìkeÌkesÀ, 20 ìkeÌkesÀ, 25 ìkeÌkesÀ F.Deboepes veHeÀeefveJJeU veHeÀeveHe̳eeleerue lejlegoerveHe̳ee®eer Hegveieg¥leJeCetkeÀueeYeebMee®es ojmunotes.in
77
13) ÒekeÀuHee®eer meg©Jeele (Expected Date of Starting a Project)
14) YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee (Future Schemes)
J³eJemee³e Je=×er
veJeerve ceeueceÊeeb®eer KejsoerDeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee DeJeuebyeGlHeeovee®ee opee& efJekeÀefmele keÀjCes.veJeerve yeepeejHesþsceO³es efJe¬eÀer keÀjCes.efJe¬eÀer GefÎäebceO³es Jee{
15) ÒekeÀuHeeyeeyele DeefYeÒee³e
(Opinion of the Entrepreneour)
³ee ÒekeÀuHeeyeeyele GÐeespekeÀ mJele:®es celelep%eeb®eer efMeHeÀejmeDe[®eCeerGHee³e³eespeveeYeefJeleJ³emeeceeefpekeÀ GHe³egkeÌleleeDeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe
5.6 ÒekeÀuHe DenJeeuee®es HeÀe³eos (Advantages of project
report)
1) GÐeespekeÀeuee J³eJemee³ee®eer GYeejCeer keÀMeer keÀjeJeer ³eeyeeyele®es ceeie&oMe&ve efceUles.
ÒekeÀuHe DenJeeueeceO³es JejerueÒeceeCes J³eJemee³eeMeer mebyebefOele efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee DeJeuebye kesÀuee
peelees. ³ee Òel³eskeÀ IeìkeÀeMeer GÐeespekeÀe®ee mebyebOe ³eslees. l³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀeuee ÒekeÀuHe GYeejCeerkeÀjleevee DeeefCe J³eJemee³e ®eeueefJeleevee ³ee meJe& IeìkeÀeb®eer GHeueyOelee keÀjCes Je l³eevegmeej J³eeJemeeef³ekeÀÒeef¬eÀ³ee Heej Hee[Ces Meke̳e nesles. l³eecegUs GÐeespekeÀeuee J³eJemee³e megª keÀjleevee Je ®eeueefJeleevee ÒekeÀuHeDenJeeuee®ee ceeie&oMe&ve cnCetve GHe³eesie neslees.
2) keÀpee&T jkeÌkeÀce GHeueyOe keÀjCes mees³eer®es peeles.
ÒekeÀuHe DenJeeueeceO³es J³eJemee³ee®eer efJeefJeOe IeìkeÀebyeeyele®eer #ecelee efkeÀleHele Deens ³ee®eer meefJemlej
ceeefnleer mHeä kesÀuesueer Demeles. l³eecegUs DeeefLe&keÀ #ecelee pecepeles. ³eevegmeej yeBkeÀe efkebÀJee efJeÊeHegjJeþemebmLee Je GÐeespekeÀebvee efkeÀleer jkeÌkeÀces®es keÀpe& GHeueyOe keÀªve Ðee³e®es ³eeyeeyele®eer ce³ee&oe þjefJeleele.munotes.in
78
3) ÒekeÀuHe DenJeeue MeemeveekeÀ[s meeoj keÀjeJee ueeielees.
GÐeespekeÀebvee J³eJemee³e HejJeevee OeejCe keÀjC³eemeeþer ÒekeÀuHe DenJeeue MeemeveekeÀ[s meeoj
keÀjeJee ueeielees. l³ee®³ee mene³³eeves meoj J³eJemee³e keÀesCel³ee #ese$eeleerue Deensle l³eeleerue GlHeeovee®esmJeªHe keÀe³e Deens, l³ee®eer meceepeeuee efkeÀleHele iejpe Deens, jespeieej efveefce&leer efkeÀleer ÒeceeCeele PeeuesueerDeens, efve³ee&le Je=×eruee ®eeuevee efouesueer Deens, keÀe³e? DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es J³eJemee³ee®es ³eesieoeve,DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe, ûeeceerCe YeeieeceO³es lemes®e ceeieemeuesu³ee YeeieeceO³es ÒekeÀuHe megª kesÀue e
Demeu³eeme MeemeveekeÀ[tve efJeMes
Jejerue cegÐeeceO³es GuuesKe kesÀu³eeÒeceeCes p³ee J³eJemee³eebvee J³eJemee³e HejJeevee OeejCe
keÀjC³eemeeþer ÒekeÀuHe DenJeeuee®eer DeeJeM³ekeÌlee Deens. DeMee J³eJemee³eebvee ÒekeÀuHe DenJeeue meeoj keÀªveMeemeveekeÀ[tve DeeJeM³ekeÀ l³ee ÒekeÀej®es HejJeeves OeejCe keÀjlee ³esleele.
5) Ke®ee&Jej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
ÒekeÀuHe DenJeeueeceO³es DeeefLe&keÀ yeeyeerceO³es GHeueyOe Yeeb[Jeue Je l³ee®ee efJeveer³eesie ³eeyeeyele®eer
ceeefnleer efouesueer Demeles. l³eevegmeej GÐeespekeÀ DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjleele. ÒeceeCeye× jkeÌkeÀce GHeueyOekeÀjCesJe ÒeceeCeMeerj Ke®e& ³eecegUs J³eJemee³ee®³ee Ke®ee&Jej efve³eb$eCe þsJeCes Meke̳e nesles.
6) J³eJene³e&lee DeY³eeme keÀjlee ³eslees.
J³eJene³e&lee DeY³eemeeceO³es J³eJemee³ee®eer leebef$ekeÀ yeepet DeeefLe&keÀ yeepet, efJeHeveCeefJe
ÒekeÀuHe DenJeeueeceO³es J³eJemee³eeyeeyele®³ee efJekeÀemee®³ee ³eespevee meceeefJeä kesÀuesu³ee Demeleele.
l³eevegmeej GÐeespekeÀeuee J³eJemee³e Je=×er keÀjCes Meke̳e nesles. J³eJemee³ee®ee YeefJe<³ekeÀeUeceO³es meJee¥ieerCeefJekeÀeme keÀjCes Meke̳e nesles. Goe. DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀjlee ³eslees. ûeenkeÀeb®³eeDeeJe[erefveJe[ervegmeej GlHeeovee®ee opee& efJekeÀefmele keÀjlee ³eslees.
8) J³eJemee³eeJejerue iegbleJeCegkeÀeryeeyele efveCe&³e Ieslee ³eslees.
J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ Je ceeueceÊeebceO³es keÀMee ÒekeÀejs iegbleJeCetkeÀ keÀje³e®eer ³eeyeeyele
efveCe&³e Ieslee ³esleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. Keeueerue meb%ee mHeä keÀje.
(De) J³eJemee³e efve³eespeve
(ye) ÒekeÀuHe efve³eespevemunotes.in
79
(keÀ) ÒekeÀuHe DenJeeue
2. ÒekeÀuHe DenJeeueeleerue Keeueerue cegodîeebKeeueer keÀesCekeÀesCel³ee yeeyeer meeceeefJeä nesleele les efuene.
(De) ÒeeLeefcekeÀ megefJeOeeb®eer GHeueyOelee(ye) peeiee(keÀ) keÀeceieej([) DeLe&mene³³e(F) efJeef¬eÀ
(HeÀ) YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee.
5.7 J³eJene³e&lee DeY³eeme (Feasibility Study)
veJeerve J³eJemee³e mLeeHeve keÀjleevee l³eeceO³es Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles.
iegbleJeCetkeÀer®³ee leguevesle J³eJemee³eeuee veHeÀe nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. veHe̳ee®eer Meke̳elee leHeemetve HeenC³eeme eþer
keÀener IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs cetu³eceeHeve keÀªve ÒekeÀuHe J³eJene³e& Deens keÀer veener e³e®ee MeesOe Iesleuee peelees.l³eemeeþer efJeefMeä IeìkeÀ Demes keÀer ÒekeÀuHee®eer leebef$ekeÀ yeepet, J³eJemLeeHeve yeepet, DeeefLe&keÀ yeepet,efJeHeCeveefJe
ÒekeÀjCee®eer lemes®e efve³ee&le GlHeeove keÀjCeeN³ee ÒekeÀuHee®ee J³eJene³e&lee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees.ÒekeÀuHeeceO³es GlHeeovee®eer j®evee efkebÀJee ceeb[Ceer kesÀuesueer Demeles. GlHeeovee®eer j®evee, efkebÀceleGHe³eesefieleMe, ³ee IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. lemes®e ÒekeÀuHeeleerue DeeefLe&keÀ yeeyeer, Yeeb[JeueGYeejCeer, Yeeb[Jeuee®es ÒeceeCe F. J³eJemLeeHekeÀer³e yeepetceO³es J³eJemLeeHekeÀer³e HeeleUer, J³eJemLeeHekeÀeb®eerO³es³e OeesjCes, GefÎäds, DebceueyepeeJeCeer, efveCe&³e F. yeeyele®eer ceeefnleer, leebef$ekeÀ yeepetceO³es leebef$ekeÀ ¢<ìîeeÒekeÀuHee®eer J³eJene³e&lee pemes keÀer leb$e%eeve, GlHeeove He×leer, ³eb$emeeceûeer®eer j®evee, GlHeeove j®evee F.lej efJeHeCeveefJe
80
efnmlemee efJeHeCeve [eJeHes®e, efJe¬eÀer Je=×er F. yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. ³ee meJe& yeeyeer He[leeUtve
Heeefnu³ee peeleele. l³ee J³eJemee³eed³ee ¢äerves J³eJene³e& Deens Demes mecepeeJee. ÒekeÀuHee®eer íeveveer JeefjÿHeeleUerJejerue DeefOekeÀejer DeeefCe lep%eeb®³ee mene³³eeves kesÀueer peeles. ÒekeÀuHe J³eJene³e&lesyeeyele lep%e efveCe&³eIesleele efkebÀJee DenJeeue le³eej keÀjleele. ne DenJeeue J³eJemLeeHekeÀebkeÀ[s DeJeueeskeÀveemeeþer HeeþefJeu³eepeelees. J³eJemLeeHekeÀ J³eJemee³eeleerue meb®eeuekeÀ Je ceeuekeÀeb®³ee ÒekeÀuHeeyeeyele JemlegefmLeleer efveoMe&veemeDeeCetve efoueer peeles. J³eJemLeeHekeÀ efkebÀJee lep%e ³eeyeeyele efveCe&³e Iesleele.
J³eJene³e&lee DenJeeueeleerue meceeefJeä yeeyeer : (Contents of Feasibility
Report)
1) leb$e%eevee®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer : Goe. veeefJev³eHetCe& leb$e%eeveeefJe
5) Yeeb[JeueefJe
6) J³eJemLeeHeveefJe
8) J³eJemee³eeleerue OeeskesÀ efkebÀJee Deefveef½elelee : mHeOexleerue Jee{ ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[erleerue
yeoue, veJeerve leb$e%eevee®eer GHeueyOelee, GlHeeovee®³ee j®evesleerue yeoue, iegCeJeÊesyeeyelele[pees[, efJeosMeer kebÀH³eeb®es Deeieceve, jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsleerue mHeOee&.
9) YeefJe<³ekeÀeueerve mebOeer :- GlHeeovee®³ee ceeieCeerleerue Jee{, DeefmlelJe, mHeOexceO³es efìkeÀeJe OejCes,
veJeerve yeepeejHesþs®eer GHeueyOelee, MeemekeÀer³e meJeueleeR®ee ueeYe efceUCes Goe. efve³ee&leermeeþerMeemeveekeÀ[tve Òeeslmeenve ueeYeCes. ûeeceerCe Yeeieeleerue J³eJemee³eemeeþer efJeMes
efJekeÀeme, Jemlet HeefjJele&ve.
11) efmLej ceeueceÊes®eer ceeefnleer - peceerve, Fceejle ³eb$emeeceûeer, Jeenves, veeJeueewefkeÀkeÀ F. efmLej
ceeueceÊesleerue iegbleJeCetkeÀ.
12) efve
81
5.8 J³eJene³e&lee DeY³eemee®es IeìkeÀ /ÒekeÀej (Companents of
Feasibility Study)
1) DeeefLe&keÀ ¢äîee J³eJene³e&lee (Economic Feasibility)
ÒekeÀuHeeceO³es peer ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeCeej Deens leer DeeefLe&keÀ ¢äîee
J³eJene³e& Deens keÀer veener les Heeefnues peeles. iegbleJeCetkeÀer®³ee ceeveeves DeHesef#ele veHeÀe efceUsue keÀer veener ³ee ®eer
Kee$eer kesÀueer peeles. pej J³eeJemeeef³ekeÀeves GlHeeove kesÀuesu³ee meJe& GlHeeoveeuee ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeerDeeueer lej l³eebvee DeHesef#ele veHeÀe efceUlees. YeefJe<³ekeÀeUceO³es GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeebvee ceesþîeeÒeceeCeeJej ceeieCeer Deeueer lej l³eebvee DeHesef#ele veHeÀe efceUlees. YeefJe<³ekeÀeUceO³es GlHeeefole Jemlet DeeefCemesJeebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer ³esCeej Deens ³ee®eer Kee$eer Demeu³eeme lees ÒeuekeÌHe DeeefLe&keÀ ¢<ìîeeHeÀe³eosMeerj þª MekeÀlees. ÒekeÀuHe DeeefLe&keÀ ¢<ìîee J³eJene³e& Deens keÀer veener ns yeepeejHesþsleerue ceeieCeerJeDeJeuebyetve Demeles. l³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀeves ÒekeÀuHeeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee ûeenkeÀeb®ee ceeieCeer®eeefJe®eej kesÀuee Heeefnpes. pej ûeenkeÀebvee l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[ervegmeej Jemlet DeeefCe mesJee GHeueyOe keÀªveefou³ee lej ûeenkeÀeb®ee ®eebieuee Òeeflemeeo ueeYelees.
J³eeJemeeef³ekeÀeves iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee leer ÒeceeCeye× keÀjeJeer ueeieles. Goe. efmLelej ceeueceÊee
DeeefCe KesUleer ceeueceÊee ³eeb®es ÒeceeCe efveef½ele keÀªve l³eevegmeej iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Deens efkebÀJee veener nsHeeefnues peeles. lemes®e iegbleJeCetkeÀer®ee JeeHej ³eesi³e keÀejCeemeeþer kesÀuee Deens efkebÀJee veener Demes keÀercenÊJee®³ee yeeyeeRJej Ke®e& keÀjC³eeJej Yej efou³eeme iegbleJeCetkeÀ J³eJene³e& nesles. ³eeGueì DeveglHeeokeÀkeÀejCeebmeeþer iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eeme l³eeHeemetve DeeefLe&keÀ ueeYe keÀceer ÒeceeCeele nesleele. J³eeJemeeef³ekeÀevesDeboepe kesÀu³eeÒeceeCes Yeeb[Jeuee®eer GHeueyOelee Peeueer Deens efkebÀJee veener, Yeeb[Jeue GHeueyOe Peeu³eeveblejl³ee®eer ³eesi³e ÒekeÀejs iegbleJeCetkeÀ efkebÀJee JeeHej kesÀuee Deens efkebÀJee veener, Yeeb[Jeuee®ee JeeHej keÀjleeveeDeHeJ³e³e ìeUC³eeme GlHeeove Ke®ee&ceO³es ye®ele nesles. l³eecegUs J³eJemee³eeuee DeefOekeÀ ueeYe efceUefJelee³esleele. Yeeb[Jeuee®ee keÀe³e&#eceHeCes JeeHej keÀjC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀeves efve³eespeve kesÀues Deens efkebÀJee veener .
efve³eespeveevegmeej Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjC³eeHeemetve Yeeb[Jeuee®ee JeeHej keÀjC³eeHe³e¥le met$eye× He×leervesiegbleJeCetkeÀ efJeefve³eesie kesÀuee peelees. meYeemeoebvee DeefOekeÀlece ojeves ueeYeebMe GHeueyOe keÀªve efouee lej®eJ³eJemee³eeuee DeeCeKeer Yeeb[Jeue GHeueyOe nesles. J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ yeepet YekeÌkeÀce Deens keÀer keÀcekegÀJeleDeens ns DeeefLe&keÀ o=<ìîee J³eJene³e&lee DeY³eemee®³ee efJeMues
leebef$ekeÀ J³eJemee³eemeeþer JeeHejues peeCeejs leb$e%eeve J³eJene³e& Deens keÀer veenere, ³eeyeeyele efJeMues
82
leebef$ekeÀ yeeyeerceO³es J³eeJemeeef³ekeÀeves JeeHejuesu³ee keÀ®®³ee ceeuee®ee JeeHej, ceveg<³eyeU, ³eb$emeeceûeer
³ee®eener meejemeej efJe®eej keÀjeJee ueeielees. ceveg<³eyeU kegÀMeue Deens keÀer DekegÀMeue ³eeJej GleHeeovee®eeopee& DeeefCe keÀe³e&#ecelee DeJeuebyetve Demeles. pej J³eJemee³eeuee kegÀMeue keÀeceieej GHeueyOe Peeu³eemeJ³eeJemeeef³ekeÀ ®eebieu³ee opee&®³ee Jemletb®eer efveefce&leer keÀªve ceesþîee ÒeceeCeeJej efJe¬eÀer keÀªve DeefOekeÀ HeÀe³eosefceUJet MekeÀleele. DekegÀMeue keÀeceieejebmeeþer ÒeefMe#eCeefJe
ÒekeÀuHe le³eej keÀjleevee keÀesCel³ee ÒekeÀej®es GlHeeove keÀjeJe³ee®es Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee
ueeielees. Jemlet GlHeeove ns J³eJene³e&lee ¢efäkeÀesveeletve ³eesi³e DemeeJes ueeieles. GlHeeovee®eer keÀuHevee nerveeefJev³eHetCe& Deens keÀer veener ns HeneJes ueeieles. veeefJev³eHetCe& GlHeeove ns veJeerve yeepeejHesþ efceUefJeCes Jeceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer efceUefJeC³eemeeþer meesF&®es þjles. ûeenkeÀebvee vesnceer veJeerve Jemlet nJ³ee Demeleele.J³eeJemeeef³ekeÀebveer ³ee Jemlet keÀMee ÒekeÀejs GHeueyOe keÀªve efouesu³ee Deensle l³eeb®ee ÒeLece efJe®eej keÀjeJeeueeielees. veeefJev³eHetCe& Jemlet opexoej Deens keÀer veener ns HeneJes eieles. Jemleg®ee opee& ne keÀe³ecemJe©HeerefìkeÀJeeJee ueeielees. ³ee®ee DeLe& ÒekeÀuHeeÜejs ûeesnkeÀebvee meelel³eeves ®eebieu³ee mesJee GHeueyOe keÀªve efou³eepeeleele efkebÀJee veener ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
Jemlet GlHeeove keÀjleevee JemlegceO³es DeeJeM³ekeÀ les yeoue kesÀues peeCeej Deensle efkebÀJee veener
³eekeÀ[s ue#e ÐeeJes ueeieles. Goe. DeeHeCe GlHeeove keÀjle Demeuesu³ee JemlegceO³es DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveefJekeÀefmele nesCeej Demesue lej les leb$e%eeve J³eJemee³eeceO³es GHeueyOe kesÀues peeCeej Deens keÀer veener ³ee®eeefJe®eej keÀjeJee ueeielees. Lees[ke̳eele GlHeeefole JemlegÜejs ûeenkeÀeb®es HetCe&HeCes meceeOeeve kesÀues peeCeej DeensefkebÀJee veener ³ee®ee GlHeeove J³eJene³e&lee ³ee IeìkeÀeceO³es efJe®eej nesCes iejpes®es Deens. GlHeeovee®eeefJeefMeä opee& efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Dee³e.Sme.Dee³e.
(ISI) ³ee mebmLes®eer ceole Iesleueer Deens keÀer veener,
lemes®e ®eebieu³ee opee&®³ee Jemleg®eer efveefce&leer keÀªve GlHeeefo Jemletbvee Dee³e.Sme.Dee³e. efMekeÌkeÀe ÒeeHlekesÀuesuee Deens efkebÀJee veener ns Heenlee ³esles.
GlHeeoveeceO³es meelel³e efvecee&Ce keÀjle Demeleevee l³eeceO³es DeeJeM³ekeÀ les HeefjJele&ve keÀjC³ee®eer
iejpe Deens. pemes keÀer, cegK³e GlHeeoveeyejesyej HetjkeÀ GlHeeove keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Deens keÀerveener. SkeÀe GlHeeoveemejesyej efJeefJeOe ÒekeÀej®es GlHeeove keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Deens efkebÀJee veener,GlHeeoveeyeeyele YeefJe<³ekeÀeUele keÀener lejlegoer keÀjC³eeme Deeuesu³ee Deensle keÀe? pesCeskeÀªveYeefJe<³ekeÀeUele GlHeeovee®ee efJekeÀeme meeOeCes Meke̳e nesF&ue. GlHeeovee®³ee veJeerve He×leer®ee Je DeeOegefvekeÀleb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀªve GlHeeove efJekeÀeme keÀjCes Meke̳e Deens. Hejbleg ³ee meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀueeDeens efkebÀJee veener ns GlHeeove J³eJene³e&lee DeY³eemeeceO³es efJe®eejele I³eeJes ueeieles.munotes.in
83
4) J³eJemLeeHekeÀer³e J³eJene³e&lee : (Managerial Feasibility)
J³eJemee³eeuee J³eJemLeHekeÀ keÀMee ÒekeÀej®es ueeYeues Deensle l³ee®ee efJe®eej J³eJemLeeHekeÀer³e
J³eJene³e&lesceO³es kesÀuee peelees. J³eJemLeeHekeÀer³e Heeleȳeeb®ee efJe®eej pemes keÀer G®®e HeeleUerJejerueJ³eJemLeeHekeÀ, ceO³ece HeeleUerJejerue J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe keÀefveÿ HeeleUerJejerue J³eJemLeeHekeÀ F. JeefjÿHeeleUerJej J³eJemLeeHekeÀeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demeu³eeme J³eJemee³ee®eer peyeeyeoejer ceesþîee ÒeceeCeeJej HeejHee[ueer peeles. J³eJemLeeHekeÀ keÀe³e&#ece Demeleerue lej J³eJemee³ee®eer meJe& keÀe³ex keÀe³e&#ecelesves Heej Hee[ueerpeeleele. keÀe³e&#ece J³eJemLeeHekeÀ J³eJemee³ee®eer OeesjCes, efve³eespeve F. þjJetve l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer ³eesi³eefjleerves keÀjleele. J³eJemLeeHekeÀeb®ee J³eJemee³eeyeeyele®ee ¢efäkeÀesve keÀMe ÒekeÀej®ee Deens l³eeJej J³eJemee³ee®eerO³es³e OeesejCes DeJeuebyetve Demeleele. J³eJemLeeHekeÀeb®ee ¢efäkeÀesve J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme meeO³e keÀjC³ee®³ee¢äerves DemeeJee ueeielees. ³ee IeìkeÀeceO³es l³eeb®ee ¢efäkeÀesve keÀmee Deens ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
J³eJemLeeHekebbÀveer J³eJemee³ee®³ee efJekeÀemeeyeeyele YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee keÀMee ÒekeÀejs efveef½ele
kesÀuesu³ee Deensle l³eeJeªve J³eJemee³ee®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve efJekeÀeme keÀmee nesF&ue ns þjefJelee ³esles.J³eJemee³eeuee ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove keÀjC³ee®eer mebOeer Demesue lej J³eJemLeeHekeÀebveer Oee[me oeKeJetveSKeeoer ³eespevee Òel³e#eele DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. veJeerve ÒekeÀuHee®eer GYeejCeer keÀjCes,GlHeeove#ecelee Jee{efJeCes ³ee meJe& yeeyeer J³eJemLeeHekeÀeb®³ee Oee[Meer efveCe&³eebJej DeJeuebyetve Deens.J³eJemLeeHekeÀebveer þjefJeuesu³ee efveef½ele GefÎäebJej ue#e keWÀefêle keÀªve J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®esue#e ieeþues peeles.
5) efJeHeCeveefJe
pej J³eJemee³eeuee yeepeejHesþs®eer meJe& HeefjefmLeleer DevegketÀue Demesue lej GlHeeefole ceeuee®eer
efJe¬eÀer nesC³ee®eer Kee$eer oslee ³esles. l³eecegUs J³eJemee³eeuee DeHesef#ele ÒeeHleer efceUles Je l³eeÜejs J³eJemee³eeleeru e
meJe& Ke®e& keÀªve ÒeeHleer®ee ceeie& efJe®eejele Iesleuee peelees. mHeOe&keÀeb®eer efmLeleer efJe®eejele IesTve ®eebieu³eeopee&®³ee Jemlet DeeefCe mesJee ûeenkeÀebvee JeepeJeer efkebÀceleeruee GHeueyOe keÀªve efou³eeme l³eeb®ee ÒeeflemeeoJee{uee Je l³eeÜejs efJe¬eÀ³eJe=Êeer nesTve J³eJemee³ee®³ee ueeYee®es ÒeceeCe Jee{les.
efJeHeCeve efJe
84
5.9 meejebMe
ÒekeÀuHe DenJeeue cnCepes ÒekeÀuHe efve³eespevee®ee uesKeer mJeªHeeleerue meejebMe nes³e. J³eJene³e&lee
DeY³eeme keÀjCesmeeþer lemes®e efJeÊeer³e menkeÀe³ee&meeþer efJeÊe mebmLeeve ÒekeÀuHe DenJeeue GHe³eesieer þjlees.meJe&meeOeejCe ÒekeÀuHe DenJeeueele J³eJemee³e mebmLes®es veeJes, HeÊee, mebyeesefOele ÒekeÀuHee®eer Lees[ke̳eele ceeefnleerF. yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees. lemes®e peefceve, Fceejle, ³eb$emeeceûeer, keÀ®®ee ceeue, keÀeceieej, GlHeeove,efJeef¬eÀ, DeLe&mene³³e YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee, DeHesef#ele veHeÀe, ÒekeÀuHeeyeeyele®ee DeefYeÒee³e F. yeeyeeR®eemeceeJesMe neslees.
ÒekeÀuHee®³ee J³eJene³e&les®ee DeY³eeme keÀjCes, cnCepes J³eJene³e&lee DeY³eeme nes³e. ns keÀece
leb%eeb®³ee ceeHe&Àle kesÀues peeles. J³eJene³e&lee DeY³eemeele leb%eeb®eer ceeefnleer, ÒekeÀuHe j®evee, meeOevemeeceûeer®eerceeefnleer, GlHeeove, efJeef¬eÀ, J³eJemLeeHekeÀ, Yeeb[Jeue, F. yeeyele ceeefnleer YeefJe<³ekeÀeueerve mebOeer Je OeeskesÀ,efve
efJe
1. ÒekeÀuHe DenJeeue cnCepes keÀe³e? ÒekeÀuHe DenJeeueele meceeefJeä nesCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
2. ÒekeÀuHe DenJeeuee®eer J³eJemee³e mLeeHeves®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve GHe³egkeÌlelee mHeä keÀje.3. J³eJemee³e efve³eespeve cnCepes keÀe³e ? J³eJemee³e efve³eespeve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens mHeä keÀje.4. ÒekeÀuHe efve³eespevee®ee DeLe& meebiegve cenÊJe mHeä keÀje.5. J³eJene³e&lee DeY³eeme cnCepes keÀe³e ? J³eJene³e&lee DeY³eemeele meceeefJeä nesCeeN³ee yeeyeeR®eer ®e®ee&
keÀje.
6. J³eJene³e&lee DeY³eeme keÀjleevee keÀesCeles IeìkeÀ efJe®eejele I³eeJes ueeieleele.7. ìerHee efuene :
(De) ÒekeÀuHe DenJeeue
(ye) J³eJene³e&lee DeY³eeme.
♦♦♦♦♦munotes.in
85
IeìkeÀ -6
munotes.in
86
J³eJemee³eemebyebOeer®³ee DeveskeÀ mebOeer meg®eefJeu³ee peeleele. ÒeJele&keÀeb®eer cetU keÀuHevee ner J³eJemee³e mebmLes®³ee
mLeeHevesmeeþer DeefleMe³e cenlJee®eer Demeles. J³eJemee³ee®³ee DeefmlelJeemeeþer ÒeJele&keÀeb®eer F®íe MekeÌleerDeefleMe³e cenlJee®eer Demeles. J³eJemee³e mebmLes®³ee mLeeHevescegUs jespeieej efveefce&leer nesle Demeles.
Definition of Promotion :
1) Promotion is the process of organizing and planning the finance
of business enterprise under the corporate form” - H.L. Hancy.
2) Promotion is “discovery of business opportunities and the
subsequent organisation of funds, property and managerial ability into abusiness concern for the purpose of making profits therefrom:
’peer J³ekeÌleer SKeeoîee efveef½ele J³eJemee³eemeeþer J³eJemee³e mLeeHeve keÀjC³ee®es keÀece neleer
Iesleues peeles DeeefCe l³eeÒeceeCes J³eJemee³e efkebÀJee kebÀHeveer mLeeHeve keÀ©ve efle®ee J³eJemee³e ®eeuet nesF&He³e¥lemeJe& keÀe³ex keÀjlees J³eeme J³eJemee³e Jee{ Demes cnCeleele.
ÒeJele&keÀ ne vesnceer veJeerve J³eJemee³e meg© keÀjlees. l³eecegUs osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeOeCes
Meke̳e nesles l³eeuee DeeefLe&keÀ Òesef
meg®eleele Je lees l³eeb®ee HeeþHegjeJee keÀ©ve veJeerve GÐeesieOebos GYes keÀjlees. l³ee®³ee Heg{ekeÀejeves veJeerveJ³eJemee³e GYes jenleele. l³eeuee OebÐee®eer ®eebieueer ceeefnleer Demeles Je DevegYeJener Demelees.
6.2 ÒeJele&keÀeb®es ÒekeÀej (Types of Promoters )
ÒeJele&keÀ ner SkeÀ J³ekeÌleer Demesue efkebÀJee Yeeieeroejer mebmLee efkebÀJee kebÀHeveermeg×e Demet MekeÀles.
ÒeJele&keÀeb®es ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
ÒeJele&keÀeb®es ÒekeÀej
mebmLee J³eeqkeÌleiele
1) mejkeÀej 1. OebosJeeF&keÀ ÒeJele&keÀ 2) ÒeJele&ve mebmLee 2. DeeefLe&keÀ ÒeJele&keÀ
3. SKeeÐeeJesUer ÒeJele&keÀ cnCetve keÀece keÀjCeejs 4. leb$e%e ÒeJele&keÀ
1)OebosJeeF&keÀ ÒeJele&keÀ efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeJele&keÀ (
Professional Promoters )
veJeerve J³eJemee³e megª keÀjCes ne®e ¿eeb®ee J³eJemee³e Demelees. ³eebvee efJeefJeOe J³eJemee³ee®eer ®eebieueer ceeefnleerDemeles. les l³ee efJe
87
DeeHeCe ceeskeÀUs nesleele Je DeDeCeKeerve veJeerve Oeboe meg© keÀjC³eeceeies OeeJeleele. l³eecegUs veJeerve kebÀHeveer
efkebÀJee GÐeesieOebos meg© keÀjCes ne®e l³eeb®ee HetCe& JesUs®ee J³eJemee³e Demelees. lemes®e ns ÒeJele&keÀ J³eJemee³ee®³eeefJemleeje®³eener ³eespevee jeyeefJeleele. oesve-leerve íesìîee kebÀHev³ee SkeÀ$e keÀªve l³eeletve veJeerve ceesþerkebÀHeveerner megª keÀjleele. Goe. FbHeÀesefmeme kebÀHeveer®es [e³ejskeÌìj veeje³eCe cetleea, ceeªleer ceesìej GÐeesieF. ³ee ÒekeÀej®³ee ÒeJele&keÀeb®eer GoenjCes meebielee ³esleerue.
2)DeeefLe&keÀ ÒeJele&keÀ (
Finanacial Promoters ) : DeLe&HegjJeþe keÀjCeeN³ee J³eeHeejer
yeBkeÀe efkebÀJee NIDC, ICICI, IDBI, IFCI ³ee meejK³ee efJeÊeer³e mebmLeener veJeerve Oeboe megª
keÀjCeeN³eeuee ceeie&oMe&ve Je ceole keÀjleele. ¿eeb®ee meJe& ÒekeÀej®³ee GÐeesieOebÐeeMeer melele mebHeke&ÀDemeu³eecegUs kesÀJnener iegbleJeCetKe keÀjCeeN³eeuee l³eele Hewmes iegbleJee³euee ceole keÀjleele. Hejbleg veJeerve Oeboemegª keÀjCes ns keÀener l³eeb®es ÒecegKe keÀece vemeles. OebÐeeuee DeLe& HegjJeþe keÀjerle Demeleevee®e pej SKeeoermebOeer efometve Deeueer Je Hewmes GHeueyOe Demeleerue lej l³ee mebOeer®ee les HeÀe³eoe Iesleele.
3)SKeeÐee®e JesUer ÒeJele&keÀ cnCetve keÀece keÀjCeejs (
Occasional Promoters ) :
ns ÒeJele&keÀ SKeeoe®e J³eJemee³e DeeHeu³eeHegjlee megª keÀjleele Je veblej l³ee®es J³eJemLeeHevener mJele:®ekeÀjleele. Heg{s l³ee®e OebÐeeMeer ef®ekeÀìtve jenleele. les OebosJeeF&keÀ ÒeJele&keÀ veJnsle. ³eebvee SKeeÐee JesUerveJeerve OebÐee®eer keÀuHevee meg®eles Je les leer Òel³e#eele DeeCetve l³ee®e OebÐeele iegbletve jenleele. DeveskeÀ ueneveGÐeespekeÀ ³ee meojele cees[leele.
4)leb$e%e ÒeJele&keÀ (
Technical Promoters) : ns leb$e%e DeeHeDeeHeu³ee #es$eeleerue
veJeerve GÐeesie megª keÀjleele. ³eebvee l³ee efJe
Institutional Promoters ) DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme yeBkeÀ : ³ee
meejK³ee mebmLeener veJeerve GÐeesie meg© keÀjC³eeme Heg{ekeÀej Iesleele. cenejeä^ele meO³ee keÀeskeÀCe efJekeÀemeceneceb[U, cejeþJee[e efJekeÀeme ceneceb[U Jeiewjs mebmLee Deensle ³ee mebmLee l³ee l³ee efJeYeeieele veJeerveGÐeesieOebos megª keÀjC³eele ceole keÀjleele Je l³ee l³ee efJeYeeiee®³ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Ie[JetveDeeCeleele. keÀener JesUe ns l³ee veJeerve GÐeesieele Yeeieeroej cnCetve Yeeiener Iesleele. l³ee®eÒeceeCes lesGÐeesieOebÐeeefJe
Government as a Promoter ) : keÀener JesUe keÀener
ÒeJele&keÀebvee Demes GÐeesie meg© keÀjCes DeeefLe&keÀ efkebÀJee Flej De[®eCeeRcegUs Meke̳e vemeles. Hejbleg les GÐeesiemeg© keÀjCes DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Yej He[les efkebÀJee osMee®³ee Òeieleeruee DeeJeM³ekeÀ Demeleele. Demes GÐeesiemejkeÀej mJele: ®eeuet keÀjleele. cegK³ele: p³ee GÐeesieOebÐee®eer meceepeeuee Del³eble iejpe Deens efkebÀJee l³eeOebÐeecegUs Flej OebÐee®³ee Jee{eruee ceole nesT MekeÀles Demes Oebos mejkeÀej ®eeuet keÀjles. DeMeeGHe¬eÀceecegUs l³ee l³ee Yeeiee®ee efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles. Goe. HeveJesue peJeU je³eie[efpeu¿eele jmee³eveer ³esLes keWÀê mejkeÀejves ÒeLece efnbvogmLeeve Dee@jie@efvekeÀ efueefceìs[
HOC ner
jemee³eefvekeÀ kebÀHeveer megª kesÀueer. Deepe l³ee Heefjmejele DeeHeu³eeuee DeveskeÀ jemee³eefvekeÀ kebÀHev³ee meg©Peeuesu³ee efometve ³esleele. l³ee®eÒeceeCes cenejeä^ mejkeÀejves
MAFCO ner HeeqyuekeÀ meskeÌìj ceOeerue
kebÀHeveer meg© kesÀueer.munotes.in
88
6.3 veJeerve J³eJemee³e mLeeHeves®es ìHHes ( Steps in Setting a new
Business )
J³eJemee³e mLeeHeves®es ìHHes
1 234567891 0 1 1 1 2
1. cetU keÀuHevee meg®eCes 7. keÀeceieejeb®ee HegjJeþe
2. mLeeve efveef½ele keÀjCes 8. MekeÌleer meeOeveeb®eer GHeueyOelee
3. DeejeKe[e le³eej keÀjCes 9. Flej megefJeOee4. DeekeÀej þjJeCes 10. keÀe³eosMeerj yeeyeer HetCe& keÀjCes
5. mebIeìves®eer efveJe[ 11. keÀj efve³eespeve keÀjCes
6. DeeefLe&keÀ efve³eespeve keÀjCes 12. Òel³e#e J³eJemee³e meg© keÀjCes
1)cetU keÀuHevee meg®eCes (
Discovery of Business Opportunity ) : meJee&le
ÒeLece ÒeJele&keÀeuee ne efveCe&³e I³eeJee ueeielees keÀer DeeHeCe keÀesCelee veJeerve Goîeesie megª keÀje³e®ee. ³eemeeþerl³eeuee efJeefJeOe GHeueyOe mebOeer®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees. meoîe HeefjefmLeleerle keÀesCelee J³eJemee³eHeÀe³eosMeerj nesF&ue ns yeIetve efveCe&³e I³eeJee ueeielees. ns þjJele Demeleevee, DeeHeu³eekeÀ[s GHeueyOeDemeuesues Yeeb[Jeue, keÀ®®ee ceeue, yeepeejHesþsleerue mHeOee&, GlHeeove Ke®e&, veHe̳ee®es ÒeceeCe, leebef$ekeÀIeìkeÀ F. ieesäeR®ee efJe®eej kesÀuee peelees. l³eemeeþer GHeueyOe ceeefnleer Je DeekeÀ[sJeejer®ee DeY³eeme kesÀueepeelees Je ³eesi³e efveCe&³e Iesleuee peelees.
2)mLeeve efveef½ele keÀjCes (
Location ): J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjleevee J³eJemee³ee®es
mLeeve efveef½ele keÀjCes HeÀej cenlJee®es Demeles. keÀejCe J³eJemee³ee®³ee efþkeÀeCeeJej®e J³eJemee³ee®ee veHeÀe
DeJeuebyetve Demelees. lemes®e ³eesi³e efþkeÀeCeer J³eJemee³e megª kesÀu³eeme GlHeeove Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³esles.J³eJemee³ee®es efþkeÀeCe efveef½ele keÀjleevee Heg{erue cegoîeeb®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
(1) keÀ®®³ee ceeuee®eer GHeueyOelee (2) ÞeefcekeÀeb®eer GHeueyOelee (3) meJe& megefJeOeeb®eer GHeueyOelee
(4) yeepeejHesþs®es efþkeÀeCe (5) yeBkeÀ megefJeOee (6) JeenletkeÀ megefJeOee (7) ieesoece J³eJemLee F. yeeyeeR®eeefJe®eej keÀjeJee ueeielees.
3)DeejeKe[e le³eej keÀjCes (
layout ) : keÀesCel³eener keÀejKeev³ee®eer Debleie&le j®evee
keÀjleevee keÀejKeev³ee®eer efJeYeeieCeer DeveskeÀ efJeYeeie Je GHeefJeYeeieele keÀjeJeer ueeieles. lemes®ekeÀejKeev³eeDebleie&le ³eb$emeeceûeer®eer j®evee, keÀce&®eeN³eebveer keÀece keÀjC³ee®es efþkeÀeCe ns efJeefMeä DeefOekeÀeN³eebv ee
keÀece keÀjleevee menpe neue®eeue keÀjlee ³esles. ³eb$emeeceûeerHeemetve nesCeejs DeHeIeele ìeUlee ³esleele Je
DeÒel³e#eHeCes keÀce&®eeN³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Jee{Jelee ³esles. DeMee ÒekeÀejs meJe& yeepetves HeÀe³eosMeerj þjsueDeMeeÒekeÀejs keÀejKeev³ee®eer j®evee keÀjeJeer.
4)DeekeÀej þjJeCes (
Size of Business Unit ) : veJeerve J³eJemee³e megª keÀje³e®ee
Demeu³eeves megªJeeleeruee J³eJemee³ee®³ee DeekeÀejceeveeyeeyele efJe®eej keÀjeJee ueeielees. l³eemeeþer GHeueyOe
Yeeb[Jeue, peeiee, yeepeejHesþs®es meeefveO³e, F. ieesäer efJe®eejele I³eeJ³ee ueeieleele. pej megªJeeleeruee®e→ →→ →→ →→ →→→ →→
munotes.in
89
YejHetj Yeeb[Jeue, cegyeuekeÀ peeiee Je Flej megefJeOee ceesþîee ÒeceeCeeJej GHeueyOe Demeleerue lej ceesþîee
ÒeceeCeeJej J³eJemee³e keÀjlee ³eslees. ³eeGueì Yeeb[Jeue, peeiee, Flej megefJeOeeb®eer ìb®eeF& Demesue lej ueneveÒeceeCeeJej J³eJemee³e keÀjCes®e HejJe[sue. cnCepes He³ee&Hle DeekeÀeje®ee J³eJemee³e megª keÀjeJee.
5)mebIeìves®eer efveJe[ (
Form of Organization ) : J³eeHeej DeeefCe Goîeesie efJeefJeOe
mebIeìveeceeHe&Àle kesÀuee peeT MekeÀlees. Goe: SkeÀue J³eeHeejer, Yeeefieoejer mebmLee, meb³egkeÌle kebÀHeveer,menkeÀejer meesmee³eìer Jeiewjs, Òel³eskeÀe®es keÀener HeÀe³eos Je leesìs Deensle. Òel³eskeÀ ÒeJele&keÀeves DeeHeu³eeJ³eJemee³ee®³ee iejpee ue#eele IesTve ³eesi³e l³ee mebIeìves®eer efveJe[ kesÀueer Heeefnpes. lemes®e mebIeìveeþjJeleevee Yeeb[Jeue efkeÀleer ueeiesue Je keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee ÒeceeCeeJejerue GoîeesieOeboîeebvee keÀbHeveer ner®emebIeìvee meJe&meeOeejCe efveJe[ueer peeles.
6)DeeefLe&keÀ efve³eespeve (
Financial Planning ) : keÀesCel³eener Oeboîeeuee keÀceer peemle
Yeeb[Jeue ueeieles®e. Yeeb[Jeue oesve ÒekeÀej®es Demeles. efmLej Yeeb[Jeue ( Fixed Capital ) Je (KesUles
Yee[bJeue) Je KesUles Yeeb[Jeue ( Working Capital ) Oeboe meª keÀjleevee F&ceejle, ³eb$e, HeÀefve&®ej
Jeiewjs®³ee Kejsoermeeþer ueeieCeejs Yeeb[Jeue cnCepes efmLej Yeeb[Jeue. owvebefove J³eJenej cnCepes KejsoerefJe¬eÀer, veeskeÀjeb®ee Heieej, Oeboîee®ee Flej owvebefove Ke®e& YeeieJeC³eemeeþer ueeieCeejs Yeeb[Jeue cnCepesKesUles Yeeb[Jeue. Yeeb[Jeue efve³eespeve keÀjleevee ³ee oesvner Yeeb[Jeueeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. lemes®eles Yeeb[Jeue keÀmes GYes keÀje³e®es nsner þjJeues Heeefnpes. Yeeb[Jeue efJeefJeOe ceeiee&ves ieesUe keÀjlee ³esles. Goe.YeeieefJe¬eÀer keÀªve keÀpe& jesKes efJeketÀve, yeBkeÀ Je efJeefÊe³e mebmLeebkeÀ[tve efoIe& lemes®e DeuHe cegoleer®es keÀpe&IesTve Yeeb[Jeue GYeejlee ³esles. DeeHeu³ee osMeele cegbyeF&, keÀuekeÀÊee, ceêeme F. Menjeb®³ee efþkeÀeCeerGoîeesiee®es ceesþîee ÒeceeCeeJej mLeeefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues Deens.
7)keÀeceieejeb®ee HegjJeþe (
Man Power ) : GoîeesieekeÀjerlee ÞeceMekeÌleer DeeJeM³ekeÀ Demeles.
ner ÞeceMekeÌleer keÀeceieejeb®³ee #ecelesJej DeJeuebyetve Demeles. keÀeceieej kegÀMeue, DekegÀMeue Je DeLe&kegÀMeue DemetMekeÀleele. GoîeesieeceO³es ³ee leervener ÒekeÀej®³ee keÀeceieejeb®eer iejpe Demeles. p³ee GÐeesieebkeÀefjlee DeeJeM³ekeÀDemeuesu³ee keÀeceieejeb®eer iejpe HetCe& nesles, l³ee efþkeÀeCeer mebyebefOele Goîeesiee®eer mLeeHevee kesÀueer iesueer lejkeÀeceieejeb®ee ÒeMve menpe Je ³eesi³e ceesyeouee osTve mees[Jeuee peeT MekeÀlees. Goe. ûeeceerCe YeeieeleDekegÀMeue keÀeceieej YejHetj Demeleele. lej Menjer Yeeieej kegÀMeue keÀeceieej YejHetj Demeleele. l³eevegmeejJ³eJemee³ee®es mLeeve efveef½ele keÀjeJes.
8)MekeÌleer meeOeveeb®eer GHeueyOelee : GoîeesieOeboîeeceO³es efvejefvejeȳee ÒekeÀej®eer ³eb$es JeeHejueer
peeleele. ner ³eb$es ®eeueJeC³eekeÀefjlee efJeefMeä ÒekeÀej®eer MekeÌleer ueeieles. cnCetve Jeerpe, FbOeve, keÀesUmee F.yeeyeeR®eer GHeueyOelee keÀesCel³ee efJeYeeieeceO³es Deens ³ee®ee MeesOe Iesleuee Heeefnpes. YeejleeceO³es peceMesoHetj³esLes ueesKeb[ Je Heesueeoe®ee keÀejKeevee GYeejC³ee®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes l³ee Yeeieele Demeuesu³eekeÀesUMee®³ee Je ueesKeb[e®³ee KeeCeer nesle. lemes®e ceêeme DeeefCe oef#eCe cenejeä^eceO³es Goîeesiee®es ceesþîeeÒeceeCeele mLeeefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues Deens. keÀejCe ³ee Yeeieele efJeoîegle HegjJeþe efve³eefcele Je Hegjsmee Deens.
9)keÀe³eosMeerj yeeyeer HetCe& keÀjCes (
Legal Formalities ) : veJeerve Goîeesie megª
keÀjleevee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee keÀe³eosMeerj yeeyeer HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele. Goe. veeWoCeer keÀjCes, mejkeÀej®eerHejJeeveieer IesCes, veiej Heefj
90
10)Flej megefJeOee ( Other Facilities ) : Flej megefJeOeebceO³es JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®eer
mees³e, keÀ®®ee ceeue, ³eb$emeeceûeer Je HekeÌkeÀe ceeue SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer Jeentve v³eeJeeueeielees. ³eemeeþer JeenlegkeÀer®eer meeOeves, ìsefueHeÀesve megefJeOee, HeeCeerHegjJeþe, nJeeceeve, ieesoece Je Meerleie=ne®e er
J³eJemLee, yeepeejHesþs®eer efvekeÀìlee, DeoîeeJele mebMeesOeveeefJe
Tax Planning ) : keÀj efve³eespeve Je keÀj ®egkeÀJeCes ³eeleerue HeÀjkeÀ
ue#eele Iesleuee Heeefnpes. oesvnercegUs keÀj keÀceer keÀjeJee ueeieuee lejerner keÀj ®egkeÀJeCes ne iegvne Deens. lejkeÀj efve³eespeve HeÀe³eosMeerj Deens. keÀj efve³eespeve cnCepes keÀe³eoîeeleerue efJeefJeOe meJeueleerb®ee HeÀe³eoeIesTve keÀje®ee yeespee keÀceer keÀjCes. mejkeÀejves efouesu³ee keÀe³eoîeeleerue DeveskeÀ meJeueleer®ee HeÀe³eoe IesTvekeÀj, Yeej keÀceer keÀjlee ³eslees. Goe. ûeeceerCe ceeieeme Yeeieele Goîeesie megª kesÀu³eeme mejkeÀejkeÀ[tvemeyeefme[er efceUles. lemes®e efJe¬eÀerkeÀj JeiewjsceO³es keÀener meJeueleer efceUleele. cnCetve keÀener Goîeesiejlveeefiejer, efmebOegogie& ³ee Yeeieele mLeeHeve Peeuesues efomeleele.
12)Òel³e#e J³eJemee³e megª keÀjCes (
Launching the Enterprise ) : Òel³e#e
J³eJemee³e megª keÀjC³eeHegJeea peceerve Kejsoer keÀjCes, Fceejleer®es yeebOekeÀece, ³eb$emeeceûeer Kejsoer keÀjCes,Òel³e#e GlHeeove IesCes Jejerue meJe& efveCe&³e ³eesi³e jerleerves Iesleu³eeveblej Òel³e#e GlHeeoveeuee megªJeelekeÀªve ceeue yeepeejele efJekeÀC³eemeeþer DeeCeuee peelees.
keÀesCel³eener J³eJemee³e mebmLesuee mLeeHevesHetJeea Jej vecego kesÀuesu³ee IeìkeÀeb®ee/ìHH³eeb®ee efJe®eej
keÀjeJee ueeielees.
6.4 GÐeesie mLeeefvekeÀjCee®es IeìkeÀ Factors Determining
Location :
osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjeJe³ee®ee Demesue lej DeewÐeesefiekeÀjCeeJej efJeMes
1)keÀ®®³ee ceeuee®eer GHeueyOelee (
Source of Raw material ) :
GÐeesiee®es mLeeve efveef½ele keÀjC³eeHetJeea keÀ®®³ee ceeuee®eer GHeueyOelee efJe®eejele Iesleueer peeles.
keÀ®®ee ceeuee®³ee GHeueyOelesJej GÐeesiee®eer GlHeeove #ecelee DeJeuebyetve Demeles. lemes®e keÀ®®³ee ceeuee®eeHegjJeþe DeeefCe keÀ®®ee ceeue Jeentve DeeCeC³ee®ee Ke®e& ³ee®eener ³eesi³e efJe®eej kesÀuee iesuee Heeefnpes. veeMeJebleJemletb®es GÐeesie meeceev³eHeCes keÀ®®³ee ceeuee®³ee keWÀêepeJeU mLeeHeve nesle Demeleele. l³ee®eÒeceeCes ³eesi³eefkeÀceleerle DeeefCe efve³eefceleHeCes keÀ®®ee ceeue p³ee Yeeieele GHeueyOe neslees l³ee®e Yeeieele GÐeesie mLeeHeveekesÀues peeleele.munotes.in
91
2)kegÀMeue keÀeceieejeb®ee HegjJeþe ( Skill workforce ) :
GÐeesieebkeÀefjlee ÞeceMekeÌleer DeeJeMeDee³ekeÀ Demeles. ner ÞeceMekeÌleer keÀeceieejeb®³ee #ecelesJej
DeJeuebyetve Demeles. keÀeceieej kegÀMeue, DekegÀMeue Je DeOe&kegÀMeue Demet MekeÀleele. GÐeesieeceO³es ³ee leervenerÒekeÀej®³ee keÀeceieejeb®eer iejpe Demeles. p³ee GÐeesieebkeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee keÀeceieejeb®eer iejpe HetCe&nesles l³ee efþkeÀeCeer mebyebefOele GÐeesiee®eer mLeeHevee kesÀueer iesueer lej keÀeceieejeb®ee ÒeMve menpe Je ³eesi³eceesyeouee osTve mees[efJeuee peeT MekeÀlees. GoenjCeeLe&, ûeeceerCe Yeeieele DekegÀMeue keÀeceieej YejHetjDemeleele. ns DekegÀMeue keÀeceieej keÀceer cepegjer®³ee ojeleosKeerue GHeueyOe nesleele.
3)yeepeejHesþs®eer efvekeÀìlee (
Nearness to market ) :
GÐeesiee®es mLeeve efveef½ele keÀjleevee yeepeejHesþ peJeU Deens efkebÀJee veener ³ee®eener efJe®eej kesÀuee
iesuee Heeefnpes. ueeskeÀeb®eer DeeJe[-efveJe[, MeemekeÀer³e OeesjCe lemes®e mHeOee& ³ee yeeyeeR®ee yeepeejHesþsJejHeefjCeece nesle Demelees. yeepeejHesþ DeMeer DemeeJeer keÀer, efpeLes ceeieCeer KetHe Deens, mHeOee& keÀceer Deens JeMeemevee®es De[LeUsosKeerue veenerle. lej®e GlHeeefole Jemlet®eer efJe¬eÀer ceesþîee ÒeceeCeeJej nesF&ue. keÀenerJemlet DeMee Demeleele keÀer, l³eebvee ueeieCeeje keÀ®®ee ceeue keÀceer Ke®ee&le ÒeeHle neslees. Hejbleg l³ee Jemlet®eerefkebÀcele cee$e peemle Demeles. Demes GÐeesie yeepeejHesþspeJeU mLeeHeve nesleele ³ee®e keÀejCeemleJe DeveskeÀueIegGÐeesie oeì ueeskeÀmebK³es®³ee ÒeosMeele mLeeHeve kesÀues peeleele.
4)Yeeb[Jeue HegjJeþe :
GÐeesiee®³ee mLeeHevesceO³es Yeeb[Jeue HegjJeþe cenlJee®ee Jeeìe G®eueerle Demelees. GÐeesie
mLeeHeC³eemeeþer, ®eeueefJeC³eemeeþer Je l³ee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer ³eesi³e ÒekeÀejs Yeeb[Jeue HegjJeþe kesÀueeiesuee Heeefnpes. Lees[ke̳eele, GÐeesiee®³ee mLeeHevesHeemetve GlHeeefole Jemlet yeepeejHesþsle HeeþefJeC³eeHe³e¥le®³ee
meJe& Òeef¬eÀ³esceO³es Yeeb[Jeue ceesþîee ÒeceeCeele ueeieles. cnCetve Yeeb[Jeue HegjJeþe DeKeb[ nesle jenerue
³eeefJe
cnCetve þjeefJekeÀ Menjele GÐeesieeb®es mLeeefvekeÀjCe Peeuesues Deens.
5)nJeeceeve (
Climate ) :
GÐeesiee®³ee mLeeefvekeÀerkeÀjCeeJej ÒeYeeJe Hee[CeeN³ee IeìkeÀebHewkeÀer nJeeceeve neosKeerue SkeÀ
cenlJee®ee IeìkeÀ ceeveuee iesuee Deens. nJeeceevee®ee HeefjCeece keÀeceieejeb®³ee keÀe³e&#ecelesJej Je GlHeeoveeJejosKeerue nesle Demelees. DeefleG
6)JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe (
Transport and communication ) :
GÐeesie mLeeHeves®³ee ¢äerves JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®eer mees³e cenlJee®eer ceeveueer peeles. keÀ®®ee
ceeue, ³eb$emeeceûeer Je HekeÌkeÀe ceeue SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer Jeentve v³eeJee ueeielees. ³eemeeþer
JeenlegkeÀer®eer meeOeves keÀe³e&#ece, peueo Je mJemle ojele GHeueyOe Peeueer Heeefnpesle. ³ee mees³eercegUs GlHeeoveKe®e& keÀceer nesT MekeÀlees, Je Jemlet®³ee efkeÀceleer leguevesle keÀceer nesleele. cegbyeF&, ceêeme DeeefCe keÀuekeÀÊee,
Fl³eeoer Yeeieele oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀer®³ee mees³eer ceesþîee ÒeceeCeeJej GHeueyOe Demeu³eecegUs GÐeesiee®es
mLeeefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues Dee{Ules. ìsefueHeÀesve Je ìsueskeÌmecegUs oUCeJeUCe Ke®e& keÀceer neslees Demes DeeHeCeDevegYeJele Deenesle.munotes.in
92
7)Meemevee®es OeesjCe ( Government policies ) :
keÀesCeleener GÐeesie ®eeueefJeC³eemeeþer MeemekeÀer³e menkeÀe³e& Je Hees
Water Supply ) :
GÐeesie Jee{ermeeþer efve³eefcele Je JesUsJej HeeCeerHegjJeþe Peeuee Heeefnpes. keÀener GÐeesie lej DeMee
ÒekeÀej®es Demeleele keÀer, l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej Je melele HeeCeerHegjJeþe DeeJeM³ekeÀ Demelees. GoenjCeeLe&,leeie, GÐeesie, jemee³eefvekeÀ GÐeesie, ueesn DeeefCe Heesueeo GÐeesie ³ee GÐeesieebvee HeeCeer ³eesi³e ÒeceeCeele HegjefJeuesveener lej GlHeeoveeJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees. cnCetve Demes GÐeesie mLeeHeve keÀjC³eeHetJeea HeeCeer HegjJeþîee®³eemees³eer GHeueyOe Deensle efkebÀJee veenerle ³ee®eer Kee$eer keÀªve IesCes pe©jer®es Demeles.
9)meeceeefpekeÀ IeìkeÀ (
Social Factors ) :
p³ee efJeYeeieeceO³es GÐeesie GYeejeJe³ee®ee Demesue l³ee efJeYeeieeleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer keÀMee
ÒekeÀej®eer Demesue Je keÀesCeles meeceeefpekeÀ IeìkeÀ meef¬eÀ³e Deensle ns efJe®eejele Iesleues Heeefnpes. efJeefMeäefJeYeeieeceO³es meeceeefpekeÀ DeMeeblelee efvecee&Ce Peeu³eeme l³ee®ee l³ee Yeeieeleerue GÐeesiee®³ee efJekeÀemeeJejHeefjCeece neslees. cnCetve GÐeesiee®es mLeeefvekeÀerkeÀjCe keÀjC³eeDeieesoj meeceeefpekeÀ IeìkeÀ Je HeefjefmLeleeryeeyeleDee{eJee IesCes cenlJee®es Demeles.
10)ieesoeces Je Meerleie=ne®eer J³eJemLee (
Workhouse and Cold House ) :
SKeeÐee GÐeesieeceO³es le³eej kesÀuesuee ceeue meeþJetve þsJeC³ee®eer mees³e vemesue lej l³ee ceeuee®³ee
opee&Jej HeefjCeece neslees Je l³eecegUs ceeuee®³ee efJe¬eÀer efkeÀceleerJej HeefjCeece nesT MekeÀlees. Gueì ieesoecee®eerJ³eJemLee Demesue lemes®e veeMeJeble Jemlet meeþefJeC³eemeeþer Meerleie=ne®eer J³eJemLee Demesue lej ceeue meeþJetveþsJetve ³eesi³e JesUer lees efJe¬eÀerme keÀe{uee peelees. l³eecegUs ®eebieu³ee efkeÀceleeRceO³es ceeue efJekeÀlee ³eslees. cnCe tve
ieesoeces Je efMeleie=ne®eer J³eJemLee ne IeìkeÀosKeerue GÐeesiee®³ee mLeeefvekeÀerkeÀjCeeceO³es cenlJee®ee ceeveueeiesuee Deens.
11)Keefvepe Je JevemebHeÊeer®ee HegjJeþe (
Minig and forest property ) :
GÐeesiee®eer GYeejCeer keÀjleevee SKeeÐee efJeefMeä efJeYeeieeceO³es Keefvepe mebHeÊeer efkeÀleer ÒeceeCeele
GHeueyOe Deens ³ee®ee osKeerue efJe®eej kesÀuee peelees Je l³ee DeeOeejs GÐeesieeb®eer GYeejCeer kesÀueer peeles.JevemebHeÊeerJej DeeOeeefjle GÐeesie mebyebefOele efJeYeeieeceO³es ®eebieu³ee ÒekeÀejs YejYejeìerme ³esT MekeÀleele.GoenjCeeLe&, ueesKeb[ GÐeesie efyenejceO³es, lej keÀeieo GÐeesie iegpejebleceO³es YejYejeìerme Deeuesues Deensle.
12)MekeÌleer meeOeveeb®eer GHeueyOelee (
Power equipment ) :
GÐeesieeceO³es efvejefvejeȳee ÒekeÀej®eer ³eb$es JeeHejueer peeleele. ner ³eb$es ®eeueefJeC³eekeÀefjlee efJeefMeä
ÒekeÀej®eer MekeÌleer ueeieles. cnCetve Jeerpe, FbOeve, keÀesUmee, Fl³eeoer yeeyeeR®eer GHeueyOelee keÀesCel³eeefJeYeeieeceO³es Deens ¿ee®eener MeesOe Iesleuee Heeefnpes. YeejleeceO³es peceMesìHetj ³esLes ueesKeb[ Je Heesueeoe®eekeÀejKeevee GYeejC³ee®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes l³ee Yeeieele Demeuesu³ee keÀesUMee®³ee Je ueesKeb[e®³ee KeeCeermunotes.in
93
nesle. lemes®e ceêeme DeeefCe oef#eCe cenejeä^eceO³es GÐeesiee®es ceesþîee ÒeceeCeeJej mLeeefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues
Deens. keÀejCe ³ee Yeeieele efJeÐegle HegjJeþe efve³eefcele Je Hegjsmee Deens.
Flej IeìkeÀ :Jejerue IeìkeÀebefMeJee³e GÐeesie mLeeefvekeÀerkeÀjCee®es cenlJee®es IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes osKeerue meebielee ³esleerue.
1)DeÐee³eeJele mebMeesOeveefJe
Deepe meJe&®e #es$eele mHeOee& Deens. veJeerve MeesOe ueeiele Deensle. DeeJe[er-efveJe[erceO³es yeoue
nesle Deensle. ³ee yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀuee lej GÐeesieebkeÀefjleeosKeerue DeÐe³eeJele meeOeves GHeueyOe PeeueerHeeefnpesle. l³ee®eÒeceeCes GlHeeefole Jemlet ®eebieu³ee opee&®eer Demeueer Heeefnpes. ns meJe& meeO³e keÀjC³eekeÀefjleemebMeesOeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mebMeesOeve keÀe³ee&keÀefjlee DeeJeM³ekeÀ l³ee mees³eer GHeueyOe Demeu³eeHeeefnpesle. lej®e GlHeeefole Jemlet mHeOex®³ee yeepeejeceO³es efìketÀve jenleerue Je GÐeesieeuee mLew³e& ÒeeHlenesF&ue.
2)DeeqiveMeecekeÀ ouee®eer mees³e (
Safety consideration ) :
GÐeesieeceO³es kesÀJnener keÀesCelesner mebkeÀì efvecee&Ce nesT MekeÀles. ³ee mebkeÀìeceO³es Deeie ns SkeÀ
mebkeÀì Demet MekeÀles. GÐeesieeceOe³es De®eevekeÀHeCes Deeieer®es mebkeÀì ³esT MekeÀles. ³eeJej ceele keÀjC³eemeeþerl³ee YeeieeceO³es Deepe efJePeefJeC³ee®eer meeOeves GHeueyOe Demeueer Heeefnpesle. lej De®eevekeÀ ueeieuesu³eeDeeieerJej ceele keÀjlee ³esT MekesÀue. ³eekeÀefjlee GÐeesie GYeejuesu³ee efJeYeeieeceO³es DeeqiveMeecekeÀ ouee®eermees³e DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3)ueeskeÀmebK³es®eer JewefMeäîes (
Feature of population ) :
GÐeesieeme Hees
Political factors ) :
p³ee efJeYeeieeceO³es GÐeesie mLeeHeve keÀjeJe³ee®es Demeleele, l³ee Yeeieeleerue jepekeÀer³e
JeeleeJejCeosKeerue Hees
Local Tax and Law ) :
p³ee efJeYeeieeceO³es GÐeesie kesÀues peeleele, l³ee efJeYeeieeleerue keÀj He×leer pee®ekeÀ pej Demesue
efkebÀJee ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀj DeekeÀejues peele Demeleerue lej GÐeesieJee{erJej ³ee®ee JeeF&ì HeefjCeece neslees.munotes.in
94
lemes®e GÐeesie GYeejC³eeyeeyele®e Hees
Religious Feeling ) :
GÐeesie Jee{ermeeþer Oeeefce&keÀ YeeJeveeosKeerue cenlJee®³ee ceeveu³ee iesu³ee Deensle. p³ee efJeYeeieeceO³es
Oeeefce&keÀ Je=Êeer®es ueeskeÀ Demeleerue, owJeeJej efJeéeeme þsJeCeejs Demeleerue, DebOeÞe×suee cenlJe osle Demeleeruelej l³ee Yeeieeleerue DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme DeHes#esÒeceeCes nesCeej veener. ³eeGueì Oece& HeÀkeÌle Jew³eeqkeÌlekeÀ yeeyeceeveCeejs ueeskeÀ Demeleerue, DebOeÞe×sJej efJeéeeme þsJeCeejs vemeleerue; lemes®e owJeeJej efJeéeeme þsJeCeejsvemeleerue lej l³ee Yeeieeleerue DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme DeHes#esÒeceeCes nesT MekesÀue.
7)³eesi³e ÒekeÀej®eer peceerve (
Right Types Land ) :
GÐeesie GYeejCeerkeÀjerlee ³eesi³e ÒekeÀej®³ee peefceveer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. peceerve pej Hees
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. Keeueerue meb%ee mHeä keÀje.
(De) ÒeJele&keÀ
(ye) J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeJele&keÀ(keÀ) DeeefLe&keÀ ÒeJele&keÀ([) leb$e%e ÒeJele&keÀ([) mejkeÀej ÒeJele&keÀ
2. J³eJemee³e mLeeHesves®³ee efJeefJeOe ìHH³eeb®eer ³eeoer keÀje.3. Goîeesiee®eer Je veHe̳ee®es ÒeceeCe Goîeesiee®³ee peeies®³ee efveJe[erJej DeJeuebyetve Demeles. mHeä keÀje.
6.5 J³eJemee³e Jee{ermeeþer mejkeÀej®eer YetefcekeÀe
J³eJemee³e Jee{ermeeþer mejkeÀej®eer YetefcekeÀe ( Role of Government in
Promotion of Business Unit ) :
keÀesCel³eener J³eJemee³e mebIeìves®ee cenlJee®ee Jeeìe ne osMee ®³ee DeLe&J³emLesle Demelees. l³eecegUs
osMee®ee efJekeÀeme meeO³e neslees. menkeÀej l³ee®eÒeceeCes jep³e DeeefCe keWÀê mejkeÀej DeeefLe&keÀ DeeefCe DeeefLe&kesÀlejmegefJeOee J³eJemee³eeuee HegjefJeleele. l³eeleerue cenlJee®³ee ³eespevee Keeueerue ÒeceeCes meeielee ³esleerue.
1)meb³egkeÌle Hele ³eespevee (
Composite Credit ) : mejkeÀej GÐeesie OebÐeemeeþer keÀpee&®eer
ce³ee&oe vesnceer Jee{Jeleevee efomeleele. 2000 meeueer keÀpe& ce³ee&oe vesnceer Jee{Jeleevee efomeleele. 2000munotes.in
95
meeueer keÀpe& ce³eeoe ner 10 ueeKe les 25 ueeKeeHe³e¥le Jee{efJeC³eele Deeueer. lej petve 2003, 50
ueeKeeves l³eele Jee{ keÀjC³eele Deeueer. DeeefCe Dee@keÌìesyej 2004uee efn ce³ee&oe 1 keÀesìerHe³e¥leJee{efJeC³eele Deeueer. ner ³eespevee meb³egkeÌle Hele ³eespevesDebleie&le nesleer. ³eeceO³es ueneve GÐeesie Oebos DeeHeues®eeuet Yeeb[Jeue (
Working capital ) DeeefCe keÀpe& ns SkeÀe SpevmeerkeÀ[tve Iesleele. mìsì HeÀe³eveevme
keÀe@jHeesjsMeve Üejs ( Working capital ) DeeefCe cegoleer®eer keÀpex efoueer peeleele. ner keÀpex l³ee®³ee
GlHeeoveemeeþer efoueer peeleele.
2)Fv[efmì^Deue Fmìsì Òeesûeece Industrial Estate Programm e : DeewÐeesefiekeÀ
ceeueceÊee keÀe³e&¬eÀceeceO³es jep³e mejkeÀejkeÀ[tve mLeeHeve kesÀuee peelees. cenejeä^ele DeMee ÒekeÀej®ee
keÀe³e&¬eÀce 1952 ceO³es ne[Hemej ³esLes ®eeuet kesÀuee neslee. ³ee keÀe³e&¬eÀceeoJeejs veJeerve J³eJemee³eeveeHee³eeYetle megefJeOee HegjefJeu³ee peeleele. ³ee Hee³eeYetle megefJeOeeceO³es -
keÀejKeev³eemeeþer Mes[ le³eej keÀjCes
JeerpeHegjJeþe keÀjCes
HeeCeerHegjJeþe keÀjCes
JeenletkeÀ DeeefCe yeBefkeÀie megefJeOee HegjefJeCes
3)GlHeeove keÀjele meJeuele (Excise Exemption) : Yeejle mejkeÀejves mcee@ue mkegÀue
Fv[eqm[^pe meeþer SSI GlHeeove keÀjele meJeuele efoueer Deens 2000 meeueer efn meJeuele 50 ueeKe
les 1 keÀesìerHe³e¥le osC³eele Deeueer nesleer. 2005 ®³ee DeeefLe&keÀ DeboepeHe$ekeÀele GlHeeove keÀjele meJeuele
ner 4 keÀesìer He³e¥le osC³eele Deeueer nesleer. ³ee GlHeeove keÀjele meJeuele efou³eecegUs ¿ee íesìîeeGÐeesieOebÐeebvee mHeOexceO³es DeeHeues DeefmlelJe efìkeÀJelee ³esles.
4)ì@keÌme ne@efue[s (keÀj megì)
(Tax Holiday) : 1993-94®³ee DeboepeHe$ekeÀeceO³es
DeewÐeesefiekeÀjCeemeeþer mejkeÀejves keÀj megì efoueer nesleer. ³ee GÐeesieOebÐeeves GÐeesie ®eeuet Peeu³eeHeemetve Hee®eJe
5)Jeerpe Yeeb[Jeue ³eespevee
(Seed Capital Scheme) : DeveskeÀ mebmLee Jeerpe
Yeeb[Jeuee®eer ³eespevee jeyeJeleele. ³ee mebmLeekeÀ[tve GÐeesieebvee Jeerpe Yeeb[Jeue HegjefJeues peeles. ³ee ³eespevee
DeveskeÀ efJeÊeer³e mebmLee jeyeefJeleevee efomeleele. Goe: SFCS, IDBI, IFCI F. l³ee®eyejesyej Flej
mebmLee osefKeue Hetve&jeefJeÊe yeerpe Yeeb[Jeue cnCetve HegjefJeleele. Goe. SIDBI ner mebmLee SFC’s DeeefCe
SIDC ³eebvee Yeeb[Jeue HegjefJeleele. DeMee DeveskeÀ efJeÊeer³e mebmLee veJeerve GÐeesieebvee yeerpe Yeeb[Jeue
HegjefJeleele.
6)keÀpe& meJeuele (Credit Linked Subsidy Scheme) : meyeefme[er®eer ³eespevee
2000 meeueeHeemetve jeyeefJeueer peeles. p³ee GÐeesiemebmLee DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Kejsoer keÀª MekeÀleele.
DeMee GÐeesieebvee keÀpee&Jej keÀener meyeefme[er osTve keÀpe& HegjJeþe keÀjleevee Dee{Uleele. ³ee keÀpee&Jejerue
J³eepe oj 12… 4 ueeKe 70 npeejeHe³e¥le Demet MekeÀles.
7)SkeÀ$eerle Hee³eeYetle megefJeOee efJekeÀeme ³eespevee (Integrated Infrastructure
Development Scheme) : SkeÀ$eerle Hee³eeYetle megefJeOee efJekeÀeme ³eespevesDebleie&le mcee@ue mkesÀue
GÐeesieebvee 2 keÀesìer He³e¥le DeLe&mee¿e keÀjC³eele ³esles. lej F&Meev³e osMeebvee ner ce³ee&oe 4 keÀesìer He³e¥leDeens. ner ³eespevee jep³e mejkeÀej efkebÀJee
NGO keÀ[tve efoueer peeles.munotes.in
96
8) mce@eue mkesÀue Fv[efmì³eue [sJnueHeceWì Deefmemìvì (SSI Marketing
Development Assistance) : ³ee Üejs 90… DeLe&HegjJeþe mcee@ue mkesÀue Fv[efmì^pemeeþer
keÀjC³eele ³esles. l³ee®eÒeceeCes l³eeb®³ee Òeefme×ermeeþer ³esCeeN³ee Ke®ee&®³ee 25… jkeÌkeÀce osC³eele ³esles. ner
³eespevee mcee@ue mkesÀue Fv[efmì^pekeÀ[tve osC³eele ³esles.
9)mejkeÀejer Kejsoeruee ÒeeOeev³e (Priority in Government) : ner ³eespevee veJeerve
ueneve GÐeesieOeboîeemeeþer jeyeefJeC³eele ³esles. efn ³eespevee 1991 ceO³es ®eeuet Peeueer. ³ee ueneveGÐeesieebveer le³eej kesÀuesuee ceeue mejkeÀejkeÀ[tve Kejsoer kesÀuee peelees.
10)SkeÀ ceneJee{
(Package for Promotion) : ner ³eespevee 1991 Heemetve
DeefmlelJeele Deeueer. ³ee ³eespevesÜejs ueneve GÐeesie OebÐee®eer ÒeefMe#eCeemeeþer DeeefCe mebMeesOeve efJekeÀeme
keÀe³e&¬eÀceemeeþer DeLe&mee¿e osC³eele ³esles. ner ³eespevee mejkeÀejleHexÀ ®eeueefJeC³eele ³esles.
11)®ee®eCeer keWÀê (Testing Centers) : ³ee ³eespevesDebleie&le 50 ueeKeeHe³e¥le mee¿e
keÀjC³eele ³esles. ner keÀpe& ³eespevee ®ee®eCeer keWÀêemeeþer osC³eele ³esles.
6.6 J³eJemee³e mebmLeeb®³ee mLeeHevesmeeþer keÀe³eosMeerj keÀjeJeer ueeieCeejer Hetle&lee
HejJeeves DeeefCe veeWoCeer
keÀesCel³eener GÐeesieOebÐeeuee J³eJemee³e megª keÀjleevee keÀener keÀe³eosMeerj lejletoer®eer Hetle&lee
keÀjeJeer ueeieles. meO³ee HejJeevee osle Demeleevee mene GÐeesieOebÐeeuee osC³eele ³esles l³eeceO³es DeukeÀesnesue,efmeieejsì GÐeesie, (Oegce´Heeve), efJemHeÀesì, êJ³e, megj#ee/mebj#eCe GÐeesie (oe©ieesUe) Deew
mLeeHevee keÀjleevee keÀe³eosMeerj Hetle&lee DeeefCe HejJeeves efceUJeeJes ueeieleele. les Keeueerue ÒeceeCes mHeäkeÀjlee ³esF&ue.
1) kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 vegmeej veeWoCeer Peeuesu³ee kebÀHev³ee
Registration uder
the Indian Companies Act 1956 : meJe& meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer kebÀHev³eebvee bkebÀHeveer keÀe³eoe
1956 vegmeej veeWoCeer DeeJeM³ekeÀ Deens. kebÀHeveer®ee ÒeJele&keÀ kebÀHeveer®³ee veeWoCeer keÀe³ee&ue³eekeÀ[tve kebÀHeveer
®eeuet keÀjC³ee mebyebOeer®es ÒeceeCe efceUJele Demelees. l³eemeeþer kebÀHeveer®³ee ÒeJele&keÀeuee keÀener cenlJee®eer
keÀeieoHe$es veeWoCeer Depee&meesyele I³eeJeer ueeieleele leer Heg{erueÒeceeCes.
1) IeìveeHe$ekeÀ
2) efve³eceeJeueer
3) meb®eeuekeÀe®eer ³eeoer
4) meb®eeuekeÀe®ee meb®eeuekeÀ cnCetve keÀece keÀjC³eemebyebOeer®es uesKeer mebceleerHe$e
5) keÀe³eosMeerj ÒeceeCeHe$e
6) Flej mebyebOeerle omleSsJepe
1) ÒeJele&keÀeves mebyebOeerle mì@cHe[îetìer Je Flej HeÀer YejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. kebÀHeveer®ee veeWoCeer
keÀjC³eekeÀefjlee veeWoCeer keÀe³ee&ue³eele efJenerve MegukeÀ YejeJes ueeieles. veeWoCeer MegukeÀemeesyele ³eesi³e les Depe&
meeojerkeÀjCe MegukeÀner YejeJes ueeieles. IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer DeeefCe Flej keÀeieoHe$es efceUeu³eeJej veeWoCeermunotes.in
97
DeefOekeÀejer l³ee®eer íeveveer keÀjlees. Je meJe& mJeeiele Peeu³eeJej lees kebÀHeveer®es veeJe veeWoCeerJeefnle veeWoJetve Ies lees
Je veblej l³eeme veeWoCeer ÒeceeCeHe$e oslees. ³ee®ee®e DeLe& kebÀHe veer DeefmlelJeele Deeueer Demee neslees.
2)Yeeieeroejer keÀe³eoe 1932 veeWoCeer : Yeejleer³e Yeeefieoejer keÀe³eoe 1932 vegmeej
Yeeieeroejer mebmLes®eer veeWoCeer keÀjCes DeefveJee³e& Deens. Yeeieeroejer keÀjej Je l³eemeesyele DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer
omleeSsJepe veeWoCeer Depee&meesyele pees[ueer peeleele. Je les veeWoCeer keÀe³ee&ue³eele HeeþJeeJeer ueeieleele.
cenejeä^ jep³eele Yeeieeroejer keÀje³e®eer cejeþer Òele l³eemeesyele pees[eJeer ueeieles. ³ee veesboCeercegUs YeeieeroejermebmLesuee keÀe³eosMeerj DeefmlelJe ÒeeHle nesles.
cebgyeF& Mee@He DeeefCe keÀejKeevee keÀe³eoe 1948 veeWoCeer
(Registration under
the Bombay shops and Establshment).
3) mebmLes®ee ceeuekeÀ efkebÀJee ÒeJele&keÀeves J³eJemee³e mLeeHevesmeþer efvej#ekeÀeuee efJeefMeä vecegv³eeleerue
HeÀe@ce& Ye©ve l³eemeesyele HeÀer (MegukeÀ) Ye©ve l³eemeesyele Keeueerue keÀeieoHe$es pees[ueer peeles.
‡J³eJemee³e ceeuekeÀe®es veeJe, pej J³eJemLeeHekeÀ Demesue lej l³ee®es veeJe
‡J³eJemee³e ceeuee®ee efkebÀJee keÀejKeeveoeje®ee HeÊee
‡J³eJemee³e efkebÀJee keÀejKeev³ee®ee ÒekeÀej - J³eJemeeef³ekeÀ, efJeiej J³eJemeeef³ekeÀ. ne@ìsue, jsmìe@jbvì,KeeÐeie=n, efmevesceeie=n, efkebÀJee Flej
‡Flej keÀeieoHe$es
MegukeÀ Yejuesueer HeeJeleer Je efvej#ekeÀe®ee vee njkeÀle oeKeuee ³eeJe©ve meoj J³eJemee³e
®eeueefJeC³ee®es ÒeceeCeHe$e osC³eele ³esles.
4)jefpemìj Dee@HeÀ cee³e¬eÀes De@v[ mcee@ue FbìjÒee³epesme ( MSES ) : pesJne SKeeoe
keÀejKeevee 25 ueeKeeHe³e¥le ³eb$emeecegûeer yemeefJeleele l³eebvee ceekeÀes FbìjÒee³epesme Demes cnCeleele. Je peerGlHeeokeÀ mebmLee 5 keÀesìer He³e¥le ³ebb$e meeceûeer yemeefJeleele l³eebvee ceekeÀes De@v[ mcee@ue FbìjÒee³ePesme DemescnCeleele. DeMee GÐeesieebveer efpeune GÐeesie kesÀêekeÀ[tve veeWoCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eemeeþerueeieCeejs omleeSsJepe Depee&meesyele pees[tve veeWoCeer keÀjlee ³esles.
5)KeeÐe DeeefCe Hes³e GÐeesiee®es HejJeeves
(Obtaining food and Drugs
Administration Licence) : ne@ìsume meejK³ee J³eJemee³eebvee mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eekeÀ[tve KeeÐe
DeeefCe Hes³e J³eJemee³e HejJeeves I³eeJes ueeieleele. l³eeuee (FDA cence) Demes cnCeleele. l³ee®eÒeceeCes
IeeTkeÀ J³eeHeejer efkeÀjkeÀesU ogkeÀeveoej, efkeÀ pes J³eJemee³e KeeÐe Je Hes³e ³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjleele, l³eebveene HejJeevee efceUeu³eeefMeJee³e J³eJemee³e ®eeuet keÀjlee ³esle veener.
6)Òeot
Pollution Control Band) : pej SKeeÐee GÐeesieOeboe GlHeeove keÀe³ex efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee GÐeesie
Demesue lej l³eebvee jep³e Òeot
98
7)Jn@ì DeeefCe GlHeeove keÀj mebyebOeer veeWoCeer (VAT & Excise Registration) :
J³eJemee³e mebmLesves cegbyeF& efJe¬eÀer keÀj keÀe³eoe DeeefCe kesÀefê³e efJe¬eÀer keÀj keÀe³eÐeevegmeej veeWoCeer keÀjCesDeefveJee³e& Deens. keÀener J³eJemee³e mebmLes®eer
VAT Keeueer veeWo keÀjeJeer ueeiele veener Goe: ìskeÌmeìeF&ue.
8)jefpemì^sMeve efJeLe [e³ejskeÌìesjsì pevejue Dee@HeÀ HeÀe@jsve ì^s[ (DGFT) : p³ee
J³eJemee³e mebmLee osMeeyeensj J³eJemee³e keÀjleele l³eebvee (DGFT) keÀ[s veeWo keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens Je
³ee yees[e&keÀ[tve Dee³eele-efve³ee&le ¬eÀceebkeÀ I³eeJee ueeielees. l³eemeeþer mebyebefOele mebmLesuee (DGFT) keÀ[s
keÀener cenlJee®³ee omleeSsJepeemenerle Depe& keÀjeJee ueeielees.
6.7 ceeefnleer He$ekesÀ DeeefCe Flej omleeSsJepe meeoj keÀjCes
1) Jeeef
‡kebÀHeveer®es veeJe, veeWoCeer®ee HeÊee
‡kebÀHeveer®³ee veeWoCeer mebyebOeer®eer ceeefnleer
‡kebÀHeveer®³ee Yeeb[Jeuee®eer j®evee
‡Yeeieeb®es ÒekeÀej, l³eeb®eer efkebÀcele
‡Jeeef
‡kebÀHeveer®ee J³eJemee³e
‡kebÀHeveer®eer YeeJeer ³eespevee
‡Flej mebyebefOele ceeefnleer
De) mener Signing ceeefnleer He$ekeÀeJej mebyebOeerle kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀeb®³ee, J³eJemLeeHekeÀeb®³ee DeeefCe
mes¬esÀìjer®eer mener DemeeJeer ueeieles.
2) HeÀe@ce& YejCes (Filing of Form) : kebÀHeveer®³ee veeWoCeer keÀe³ee&ue³eekeÀ[s mes¬esÀìjeruee Depe&
Ye©ve I³eeJee ueeielees. l³eemeeþer HeÀe@ce& veb. 29 Je 32 veb. YejeJee ueeielees.
De) HeÀe@ce& 29 (Form 29) ³ee HeÀe@ce&ceO³es meb®eeuekeÀeb®eer veeJes efoueer peeleele. kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerceO³es
veceto kesÀuesueer Yeeb[Jeue ce³ee&oe F. yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.
ye) HeÀe@ce& veb.32 (Form 29) ³ee HeÀe@ce&ceO³es meb®eeuekeÀeb®³ee vesceCetkeÀe J³eJemLeeHekeÀ, ef®eìCeerme
³eeyeeyele®eer ceeefnleer YejeJeer ueeieles. meJe& meeOeejCe meYesveblej 30 efoJemeele kebÀHev³eebvee veeWoCeerDeefOekeÀeN³eekeÀ[s meoj HeÀe@ce& Ye©ve I³eeJee ueeielees.
3) Jeeef
keÀuece 220 DevJe³es Jeeef
99
4) keÀe@jHeesjsì ì@keÌme meeoj keÀjCes. (Filing of Corporate Tax Returns) : keÀesCel³eener
Yeejleer³e efkebÀJee HejosMeer kebÀHev³eeuee keÀe@jHeesjsì ì@keÌme YejeJee ueeielees lees efJeefMeä cegoleerle YejCesDeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeceO³es -
De) osMeer kebÀHeveer efkebÀJee HejefkeÀ³e kebÀHeveeruee l³ee Je
ye) Deieesoj®³ee Je
(Filing return of allotmen) : Yeeie JeeìHe He$ekeÀ
ns keÀe³eosMeerj omleeSJepe Deens. kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 vegmeej veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s l³ee®eerveeWoCeer keÀjeJeer ueeieles. YeeieJeeìHe He$ekeÀeceO³es Yeeiee®es JeeìHe keÀMee ÒekeÀejs keÀje³e®es ³eeyeeyeleceeefnleer efoueer peeless. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®ee þjeJe Heeme Peeu³eeHeemetve 30 efoJemee®³ee Deele veeWoCeerDeefOekeÀeN³eekeÀ[s meeoj keÀjCes keÀe³eoîeeves DeefveJee³e& Deens.
6) efve³eecekeÀ DenJeeue meeoj keÀjCes
(Filing of Statutory Report) : efve³eecekeÀ
DenJeeuee®eer ÒeceeefCele kesÀuesueer Òele, efve³eecekeÀ meYes®³ee met®evesyejesyej Òel³eskeÀ meYeemeoekeÀ[sHeeþefJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. efve³eecekeÀ DenJeeue De®etkeÀ Deens. Demes keÀceerle keÀceer oesve meb®eeuekeÀeveerDeeefCe efnMesye leHeemeefvemeeves ÒeceeefCele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DenJeeuee®eer ÒeceeefCele Òele veeWoCeerDeefOekeÀeN³eekeÀ[s meeoj keÀjeJeer ueeieles. ne DenJeeue ef®eìCeerme þjeJeerkeÀ vecegv³eele le³eej keÀjlees.
efve³eecekeÀ DenJeeueele meceeefJeä DemeCeejs cegÎs -
1) kebÀHeveerves JeeìHe kesÀuesu³ee HetCe& Je DebMele: Yejuesu³ee Yeeiee®ee leHeMeerue2) pecee Je Ke®ee&®ee leHeMeerue
3) ÒeeLeefcekeÀ Ke®ee&®ee leHeMeerue
4) ÒeeLeefcekeÀ keÀjejeb®ee leHeMeerue5) kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ, J³eJemLeeHekeÀ efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ, efnMesye leHeemeveerme ³eeb®eer
veeJes Je HeÊes.
7) efJeMes
(Memorandum and Articles
of Association) : IeìveeHe$ekeÀ omle SsJepe Demetve ³eele kebÀHeveer®ee yee¿e keÀ#ee efouesueer
Demeles. ³eele ÒeecegK³eeves kebÀHeveer®eer cegK³e Je og³³ece GefÎäîes efouesueer Demeleele. ³eele kebÀHeveer®esveeJe HeÊee, Yeeb[Jeue ³ee®eer ceeefnleerner efouesueer Demeles. IeìveeÒe$ekeÀele kebÀHeveer Je $e³emLe ³eeb®³eeleeruemebyebOe mHeä kesÀuesues Demeleele. IeìveeHe$ekeÀele keÀe³e&#es$ee®eer J³eeHleer efouesueer Demeles. ³ee keÀ#esyeensjpeeTve kebÀHeveeruee J³eJenej keÀjlee ³esle veener. IeìveeHe$ekeÀ kebÀHeveer®ee meJee&le cenlJee®ee omleSsJepeDemelees. IeìveeHe$ekeÀ le³eej keÀjCes DeefveJee³e& Demeles. IeìveeHe$ekeÀele yeoue keÀjC³eemeeþer keWÀêmejkeÀej DeLeJee ve@Meveue kebÀHeveer uee@ efì^y³egveDe®eer cebpetjer I³eeJeer ueeieles.munotes.in
100
efve³eceeJeueer og³³ece omleSsJepe Demetve ³eele kebÀHeveer®³ee Debleie&le J³eJemLeeHevee®es efve³ece efouesues
Demeleele. efve³eceeJeueerle kebÀHeveer®³ee keÀecekeÀepeemebyebOeer®es efve³ece Je lejlegoer efouesu³ee Demeleele.³eele kebÀHeveer Je efle®es meYeemeo ³eeb®³eeleerue mebyebOe mHeä kesÀuesues Demeleele.
6.8 cenlJee®³ee keÀe³eosMeerj lejletoer Important Legal
Provisions
kebÀHeveeruee keÀe³eÐeevegmeej keÀener cenlJee®³ee keÀe³eosMeerj lejletoer®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles l³ee
KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
•keÀeceieej vegkeÀmeeve YejHeeF& keÀe³eoe 1926
•ì^s[ ³egefve³eve De@keÌì 1926
•yeesveme keÀe³eoe 1926
•cebpetjer/Jesleve keÀe³eoe 1935
•o He@ÀkeÌìjerpe De@keÌì 1948
•efkeÀceeve Jesleve keÀe³eoe 1944
•jep³e keÀeceieej efJecee keÀe³eoe 1948
•Yeejleer³e kebÀHeveer keÀe³eoe 1956
•mHeOee& keÀe³eoe 2002
•o ceekeÀes mcee@ue De@C[ efceef[³ece FbìjÒee³epesme [sJnueHeceWì De@keÌì 2008
•HejkeÀer³e efJeefvece³e J³eJemLeeHeve keÀe³eoe 1999
•DeewÐeesefiekeÀ keÀuen megOeejCee keÀe³eoe 2010
1) keÀeceieej vegkeÀmeeve YejHeeF& keÀe³eoe 1926 -
keÀeceieej vegkeÀmeeve YejHeeF& keÀe³eoe 1926 ne SkeÀ cenlJee®ee keÀe³eoe Deens. keÀeceieejebvee
keÀece keÀjle Demeleevee keÀener DeHeIeeleer mJeªHee®eer vegkeÀmeeve Peeu³eeme keÀeceieejeuee efkebÀJee l³ee®³eeJeejmeeme DeeLeeakeÀ mene³³e keÀjCes ne ³ee keÀe³eÐee®ee cegK³e nslet Deens. keÀeceieejeb®³ee vegkeÀmeevee®eer jkeÌkeÀceosCes pej SKeeÐee keÀce&®eeN³ee®ee ce=l³et Peeu³eeme 80,000 npeej les 90000 jkeÌkeÀce osC³eele ³esles.leer ce³ee&oe Deelee 4 ueeKe 56 npeej DeMeer Deens.
2) DeewÐeesefiekeÀ keÀuen megOeejCee keÀe³eoe 2010 -
ne keÀe³eoe 15 meHìWyej 2010 Heemetve ueeiet keÀjC³eele Deeuee Deens.
Òel³eskeÀ keÀce&®eeN³eeuee Òel³eskeÀ ceefnv³eeuee 1600 les 19000 ©He³ee He³e¥le Jesleve osC³eele ³esF&uemunotes.in
101
3) He@ÀkeÌìjerpe De@keÌì 1948 -
³ee keÀe³eÐee®ee cegK³e GÎsMe keÀeceieej mebj#eCe keÀjCes ³ee keÀe³eÐeele Keeueerue lejletoeR®ee
meceeJesMe neslees.
De) keÀejKeev³eele DemeCeeN³ee mJe³eb$es ³ee®eer osKeYeeue keÀjCes. l³eecegUs keÀesCel³eener ÒekeÀej®es
DeHeIeele nesCeej veener.
ye) keÀejKeev³eeleerue megjef#elesmeeþer lejletoer keÀjCes Je GHee³e ³eespevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
keÀeceieejeb®es MeeefjjerkeÀ Deejesi³e ®eebieu³ee ÒekeÀej®es jneC³eemeeþer Je megjef#elesmeeþer keÀener efJeefMeämeeOeveeb®ee JeeHej keÀjCes. ceeuee®eer neleeUCeer, meeþJeCetkeÀ DeeefCe JeenletkeÀermebyebOeer megjef#elelee.
keÀ)keÀeceieeje®³ee Deejesi³eemebyebOeer I³ee³e®eer keÀeUpeer Je l³eeyeeyele®es ÒeefMe#eCe osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
[) keÀejKeev³eeleerue meJe& peeies®eer megjef#elelee jeKeCes.F) keÀeceieejeb®³ee Deejesi³ee®eer leHeemeCeer JesU®³ee JesUer keÀjCes l³eeyeeyele®³ee lejlegoer, efveiee jeKeCes
³eeb®eer melele ceespeCeer keÀjCes. He³ee&JejCee®ee meceleesue jeKeCes Òeot
efkeÀceeve Jesleve keÀe³eoe ceO³es efJeMes
Yeejleer³e ceb$eerceb[UeceO³es ³ee kebÀHeveer keÀe³eoîee®eer DecebueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. ³ee
keÀe³eÐeevegmeej Òel³eskeÀ kebÀHeveerves leer®eer veeWoCeer keÀjCes, HejJeevee efceUefJeCes DeefveJee³e& Deens. l³ee®eÒeceeCesl³eeb®eer peyeeyeoejer efveef½ele keÀjC³eele Deeueer. ³ee keÀe³eÐeele JesUesJesUer yeoue keÀjC³eele Deeues 1984,1990, 1996, 2000 DeeefCe 2011 Fl³eeoer. ³ee keÀe³eÐeeleerue keÀmece 657 ceO³es kebÀHeveer®³eelejletoeryeeyele ceeefnleer efoueer Deens l³eele meb®eeuekeÀ ceb[U, l³ee®eer vesceCetkeÀ, efve³eceeJeueer, IeìveeHe$ekeÀFl³eeoeR®ee meceeJesMe nesle.
6) HejefkeÀ³e efJeefvece J³eJemLeeHeve keÀe³eoe 1999 -
ne keÀe³eoe 1999 ceO³es Heeme keÀjC³eele Deeuee Je lees 2001 ceO³es Deceueele Deeuee. ³ee
keÀe³eÐeele efJeefJeOe lejletoer efouesu³ee Deensle.
6.9 meejebMe
veefJeve J³eJemee³e meg© keÀjCeejer J³ekeÌleer, Yeeieeroejer mebmLee efkebÀJee kebÀHeveer, mejkeÀej ³eebHewkeÀer
kegÀCeeueener ÒeJele&keÀ cnbìues peeles. cegU keÀuHevee meg®eCes, mLeeve efveef½eleer, DeejeKe[e DeekeÀej þjJeCes,mebIeìvee efveJe[, DeeefLe&keÀ efve³eespeve keÀeceieej HegjJeþe, MekeÌleer meeOeveeb®eer GHeueyOelee, keÀe³eosMeerjmunotes.in
102
yeeyeeR®eer Hegle&lee, keÀj efve³eespeve Je Òel³e#e J³eJemee³eeuee megjJeele F. J³eJemee³e mLeeHevesleerue efJeefJeOe ìHHes
Deensle. keÀesCel³eener J³eJemee³ee®es ³eMeeHe³eMe þjefJeC³eeceO³es J³eJemee³ee®eer peeiee ner Del³eble cenÊJee®eer yeeyeDemeles. efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀ©ve J³eJemee³eemeeþer ³eesi³e peeiee efveef½ele kesÀueer peeles.
YeejleeceO³es J³eJemee³e Jee{ermeeþer mejkeÀej efJeefJeOe ³eespevee jeyeefJele Deens. ³eeceO³es meb³egkeÌle
Hele ³eespevee DeewÐeesefiekeÀ Jemeenle, GlHeeove keÀjele meJeueleer, yeerpe, Yeeb[Jeue ³eespevee keÀpe& meJeueleerSkeÀef$ele Hee³eeYegle megefJeOee efJekeÀeme F. ³eespeveeb®ee meceeJesMe neslees.
keÀesCel³eener Goîeesiee®eer megjJeele keÀjleevee keÀener keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer Hegle&lee keÀjeJeer ueeieles
³eeceO³es efJeefMeä keÀe³eoîeevegmeej veeWoCeer, HejJeeves, ceeefnleer He$ekesÀ Je Flej omleeSsJepe YejCes Je meeojkeÀjCes, J³eJemee³e mebyebefOe efJeefJeOe keÀe³eoîeeleerue lejletoeR®es Heeueve keÀjCes F. yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.
6.10 ÒeMve
1. J³eJemee³eJe=×er mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
2. ÒeJele&keÀe®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä keÀje.3. J³eJemee³e mebmLes®eer mLeeHevee keÀjleevee keÀesCeles ìHHes efJe®eejele Iesleues peeleele.
efkebÀJee
J³eJemee³e mebmLes®³ee mLeeHeves®es ìHHes meebiee.
4. GÐeesie mebmLes®es mLeeve efveef½ele keÀjleevee keÀesCeles IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues peeleele.
efkebÀJee
GÐeesiemebmLes®es mLeeve efveef½eleerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ meebiee ?
5. J³eJemee³e Jee{ermeeþer mejkeÀej®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.6. J³eJemee³e mebmLes®³ee mLeeHevesmeeþer keÀesCel³ee keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles.7. J³eJemee³e mebIeìvesuee keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer ceeefnleer He$ekesÀ DeeefCe Flej omleeSsJepe meeoj keÀjeJes
ueeieleele.
8. cenlJee®³ee keÀe³eosMeerj lejletoer ³eeJej meefJemlej efìHe efuene.
♦♦♦♦♦munotes.in
103
IeìkeÀ -7
munotes.in
104
7.1 ÒemleeJevee
GÐeespekeÀlee ner mebkeÀuHevee efJe®eejele Iesleevee meg©Jeeleeruee GÐeespekeÀlee ³ee Meyoeuee
Entrepreneurship ne Fbûepeer meceeveeLeea Meyo JeeHejuee peelees. Hejbleg ne Fbûepeer Meyo cegUele ÖeWÀ®e
Yee
∗ efJeu³ece [e³eceb[ : ``DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee efkebÀJee GHe¬eÀce (efJeMes
∗ S. S®e. keÀesue : ``veHeÀe efceUefJeCes, efìkeÀefJeCes efkebÀJee Jee{efJeCes ³eemeeþer DeeefLe&keÀ Jemlet DeeefCe
mesJeeb®es GlHeeove efkebÀJee efJelejCe keÀjC³eekeÀefjlee SKeeÐee J³ekeÌleerves efkebÀJee SkeÀ$e Deeuesu³ee J³eefkeÌlemecegneve s
kesÀuesues nsletHetJe&keÀ keÀe³e& cnCepes GÐeespekeÀlee nes³e.
∗ MegbHeerìj : ``GÐeespekeÀlee ner `mepe&veelcekeÀ ef¬eÀ³ee' Deens. keÀesCel³eener J³eJemee³ee®es meb®eeueve
keÀjleevee meeceev³eHeCes p³ee ieesäer kesÀu³ee peele veenerle DeMee ieesäer Jesieȳee He×leerves keÀjC³ee®³ee ef¬eÀ³eeGÐeespekeÀlesle meceeefJeä nesleele.'
∗ je@yeì& je@ve mì@ì : ``Jee{erJe mebHeÊeer efvecee&Ce keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes GÐeespekeÀlee nes³e.
Jemlet efkebÀJee mesJesceO³es cetu³e efveefce&leer keÀªve mebHeÊeer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer keÀener J³ekeÌleer DeeHeuee Hewme e,
JesU Je keÀejkeÀero& Ke®eea Ieeueleele. leer Jemlet efkebÀJee mesJee veJeerve DeLeJee JewefMeäîeHetCe& Demesue efkebÀJeevemesue cee$e efJeefMeä keÀewMeu³es Je meeOevemeeceûeer ³eeb®ee GHe³eesie keÀªve JemletceO³es efkebÀJee mesJesceO³escetu³eefveefce&leer keÀjC³ee®es keÀe³e& GÐeespekeÀ keÀjerle Demelees.''
∗ pesccejer efìceeavme : ``peJeU peJeU Metv³eeletve keÀener efveefM®ele efveefce&leer keÀjCes cnCepes
GÐeespekeÀlee nes³e. cetueYetle DeLee&ves leer ceveg<³ee®eer mepe&veelcekeÀ ef¬eÀ³ee Deens. SKeeÐee GHe¬eÀcee®es kesÀJeUefvejer#eCe keÀjCes, He=LekeÌkeÀjCe keÀjCes efkebÀJee JeCe&ve keÀjCes cnCepes GÐeespekeÀlee veJns lej lees GHe¬eÀce megªkeÀjCes, GYee keÀjCes Je ³eMemJeer keÀjCes ³eemeeþer J³eefkeÌleiele #eceles®ee GHe³eesie keÀªve osCes cnCepesGÐeespekeÀlee nes³e. l³eemeeþer DeY³eemeHetJe&keÀ peesKeerce mJeerkeÀejC³ee®eer DeeefCe DeHe³eMee®eer Meke̳eleeìeUC³ee®eer #ecelee DeeJeM³ekeÀ Demeles. GÐeespekeÀe®eer keÀewMeu³es Je yeg×ercelee ³eebvee HetjkeÀ keÀjCeeN³eemenkeÀeN³eeb®ee meb®e GYee keÀjC³ee®eer #ecelee cnCepes GÐeespekeÀlee nes³e. pesLes Flejebvee DeJ³eJemLee DeeblejefJejesOe Je ieeWOeU efomelees lesLes mebOeer MeesOeC³ee®eer neleesìer cnCepes GÐeespekeÀlee nes³e. l³eele meeOevemeeceûeerefceUJeCes l³eeb®ee GHe³eesie keÀªve IesCes Je l³eeJej efve³eb$eCe þsJeCes DeeefCe GHe¬eÀceeuee iejpesvegmeej HewmeeGHeueyOe nesle jenerue ns HeenCes ³ee®eener meceeJesMe neslees.''munotes.in
105
∗ Heerìj [^keÀj®³ee ¢äerves GÐeespekeÀles®eer mebkeÀuHevee : HeefjJele&vee®ee meelel³eeves MeesOe
IesCeejer, HeefjJele&veeuee Òeeflemeeo osCeejer DeeefCe l³ee®ee mebOeer cnCetve GHe³eesie keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepesGÐeespekeÀlee nse³e.''
Jejerue J³eeK³esJeªve GÐeespekeÀlee cnCepes veJeefveefce&leer keÀjCes, peesKeerce HelkeÀjCes Je GÐeesiee®ee
efJekeÀeme keÀjCes ³eemebyebOeer DeLe&yeesOe neslees.
GÐeespekeÀlee kesÀJeU ceesþîee GÐeesieeceO³es Je DeeefLe&keÀ mebmLeebceO³es cenÊJee®eer Demeles, Demes veener
lej íesìîee J³eJemee³eele Je efyeiej DeeefLe&keÀ mebmLeebceO³es meg×e GÐeespekeÀlee cenÊJee®eer Demeles.
GÐeespekeÀles®ee Hee³ee ne mebkeÀuHevee Je efme×eble ³eeJej DeeOeeefjle Demetve Deblej ÒesjCesJej veJns lemes®e
GÐeespekeÀ ne ceeuekeÀ efkebÀJee Yeeb[Jeueoej Demeuee Heeefnpes Demes veener. Goe. yeBkeÀj ne yeBkesÀleerue HewMee®eeceeuekeÀ vemeuee lejer lees GÐeespekeÀ Demelees. cnCetve efoJemeWefoJeme GÐeespekeÀles®es cenÊJe Jee{le Deens.
7.3 GÐeespekeÀles®es cenÊJe (Importance of Entrepreneurship)
GÐeespekeÀles®es cenÊJe efJe®eejele Iesleevee GÐeespekeÀeceeHe&Àle peer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀe³ex kesÀueer
peeleele l³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. l³eeceO³es GÐeespekeÀ J³eJemee³e efvecee&Ce keÀjleele. mebIeìves®eerGYeejCeer keÀjleele les veJeefveefce&leer®es keÀe³e& keÀjleele. lemes®e peesKeerce efmJekeÀejleele, GÐeespekeÀeceeHe&ÀleefJeÊeer³e efve³eespeve kesÀues peeles. lemes®e J³eJemLeeHevee®eer meJe& keÀe³exosKeerue GÐeespekeÀeceeHe&Àle Heej Hee[ueerpeeleele. ³ee meJe& keÀe³ee&ceO³es efveCe&³e IesC³ee®es keÀe³e& HeÀej cenÊJee®es Demeles. DeMee meJe& ÒekeÀej®³eekeÀe³ee&letve GÐeespekeÀ mebHeÊeer efvecee&Ce keÀjerle Demeleele. cnCetve GÐeespekeÀlesuee Devev³emeeOeejCe cenÊJeÒeeHle neless. les Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1) mebHeÊeer efveefce&leermeeþer DeHeefjne³e& : GÐeespekeÀeceeHe&Àle meceepee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer
meJe& ÒekeÀej®³ee veweflekeÀ Je ceeveJeer meeOeve mebHeÊeer®ee keÀe³e&#eceHeCes GHe³eesie keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.YeeweflekeÀ meeOeve-meecegûeer ner efvepeeaJe Je efJeKegjuesueer Demeles. lemes®e ceveg<³e yeU ns mebIeefìle keÀªveGlHeeove keÀjeJes ueeieles. YeeweflekeÀ IeìkeÀ Je ceveg<³e yeU ³eeb®³ee ÒesjCesletve GÐeespekeÀles®eer efveefce&leer nesles.l³eecegUs GlHeeovee®es IeìkeÀ SkeÀ$e DeeCeCes, Òel³e#e GlHeeove keÀjCes, l³ee®eer ³eMemJeerHeCes efJe¬eÀer keÀjCes,l³eeletve veHeÀe efceUJetve J³eJemee³e meg¢{ keÀjCes ³eemeeþer GÐeespekeÀ ne mepeerJe IeìkeÀ cenÊJee®ee Demelees.l³ee®³ee meef¬eÀ³e YetefcekesÀefMeJee³e mebHeÊeer®³ee efveefce&leer®eer keÀuHeveemeg×e keÀjlee ³esle veener.
2) veJeefveefce&leer : veJeefveefce&leer keÀjCes ns GÐeespekeÀlesceOeerue Del³eble cenÊJee®es keÀe³e& Deens. keÀejCe
veJeerve keÀuHevee Debceueele DeeCetve JesieJesieȳee Jemletb®eer efveefce&leer keÀªve, veJeerve Jemlet yeepeejele DeeCetve,JesieJesieUer yeepeejHesþ ÒeeHle keÀªve veJeefveefce&leer kesÀueer peeles.
Jemlet Je mesJesceO³es veJeerve JewefMeäîes efvecee&Ce keÀªve veJeerve He×leerves GlHeeove keÀªve veJeveJeerve
yeepeejHesþe ÒeeHle keÀjCes, veJeerve keÀ®®ee ceeuee®ee MeesOe IesCes, veJeerve ÒekeÀejs peeefnjele keÀjCes F. ceeHe&ÀleefYeVe ªHeele veJeefveefce&leer kesÀueer peeles. veJeefveefce&leerceOetve mebHeÊeer efvecee&Ce nesles. lemes®e ûeenkeÀeb®eer me es³e
Je l³eeuee GHe³egkeÌle DeMee Jemlet®eer efveefce&leer keÀªve ûeenkeÀeb®³ee meceeOeeveele Jee{ keÀªve DeeefCe l³eeletveveHeÀe efceUefJeC³ee®eer mebOeer ³ee meJe& ieesäer veJeefveefce&leerle meceeefJeä nesleele.munotes.in
106
3) meceleesue efveCe&³e : J³eJemee³e mebmLesle DeveskeÀ J³ekeÌleeR®es efnlemebyebOe iegbleuesues Demeleele.
l³eeceO³es YeeieOeejkeÀ (ceeuekeÀ) J³eJemLeeHekeÀ, keÀce&®eejer, ûeenkeÀ Jeie&, HegjJeþeoej, efJeÊeer³e mebmLee,mejkeÀejer ³eb$eCee F. ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleeRvee efkebÀJee mebmLeebvee J³eJemee³e mebmLesle mJeemLe Demeles. l³eecegUs
DeveskeÀ cenÊJee®es efveCe&³e Iesleevee efJeefJeOe efnlemebyebOeele ³eesi³e meceleesue jeKeCes Hees
mJe©Heer efkebÀJee oerIe&keÀeueerve efJe®eej keÀjeJee ueeielees. KeN³ee DeLee&ves meblegefuele efveCe&³e Iesleu³eeme J³eJemee³e
®eebieu³ee efmLeleerle jenelees. l³eemeeþer GÐeespekeÀe®ee ¢efäkeÀesve meblegefuele DemeCes iejpes®es Demeles.
4) keÀe³e&#ece efJeHeCeve : efJeHeCeve ner mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ mJe©Hee®eer Deens. ³eeceO³es kesÀJeU Jemlet
Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjCes meceeefJeä vemetve DeveskeÀ cenÊJee®³ee keÀe³ee&®ee meceeJesMe efJeHeCeveeceO³es neslees.
Jemlet®³ee GlHeeoveeHeemetve Jemlet JesieJesieȳee yeepeejHesþsle efJekeÀC³eeHe³e¥le®³ee meJe& keÀe³ee&®ee meceeJesMe
efJeHeCeveeceO³es neslees. DeeOegefvekeÀ keÀeUele GlHeeovee FlekesÀ®e efkebÀJee l³eentvener DeefOekeÀ efJeHeCeveeuee cenÊJeÒeeHle Peeuesues Deens. ³eeceO³es GÐeespekeÀles®es mLeeve Del³eble cenÊJee®es þjles.
5) peesKeerce mJeerkeÀejCes : J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeele DeefveefM®eleles®es mJeªHe yeoueCeejs Demeles.
cnCepes®e J³eJemee³eele yeoue nesCes ne SkeÀ®e IeìkeÀ efmLej Demelees Demes cnìues lejer JeeJeies þjCeejveener. J³eJemee³eeleerue peesKeerce mJeerkeÀejCeeje SkeÀcesJe IeìkeÀ cnCepes GÐeespekeÀ nes³e. GÐeespekeÀeceeHe&Àle
yeepeejHesþsleerue DeefveefM®elelee, ceeieCeerleerue yeoue, mHeOex®eer DeeJneves, DeHesef#ele efJe¬eÀer ve nesCes ³ee meJe&
yeeyeeRJej ieebYeer³ee&ves efJe®eej keÀªve vewmeefie&keÀ mebkeÀìs, DeHeIeele F. mecem³eeosKeerue mees[efJeu³ee peeleele.peesKeerce mJeerkeÀejCes cnCepes pegieej veJns, HetJee&vegceeve keÀªve, efJe®eej keÀªve [esUmeHeCes peyeeyeoejer
efmJekeÀejCes cnCepes®e peesKeerce HelkeÀjCes nes³e. peesKeerce HelkeÀju³eeefMeJee³e GlHeeokeÀ nesT MekeÀCeej veener.
Òel³eskeÀ mebHeÊeer efveefce&leerle peesKeerce efmJekeÀejCes ne IeìkeÀ Del³eble cenÊJee®ee Demelees.
6) jespeieej efveefce&leer : GÐeespekeÀeceeHe&Àle JesieJesieȳee GÐeesieOebÐee®eer efveefce&leer keÀªve l³ee Yeeieeleerue
ueeskeÀebvee jespeieeje®eer mebOeer efvecee&Ce keÀª MekeÀlees. Yeejleele yeskeÀejeb®eer mecem³ee efoJemeWefoJeme Jee{le®e Deens .
l³eecegUs GÐeespekeÀlesuee efJeMes
efceUt MekeÀles Goe. keÀ®®ee ceeue, HegjJeþeoej, megìîee Yeeiee®es GlHeeokeÀ F. lemes®e l³ee J³eJemee³ee®³eeGlHeeovee®³ee Heg{s GHe³eesie keÀjCeejs J³eJemee³e Jee{t MekeÀleele. Goe. mJe³eb®eefuele Jeenevee®ee J³eJemee³e
Jee{uee keÀer l³ee®³ee og©mleer®ee J³eJemee³e Jee{lees. efMeJee³e yeBkeÀe, efJecee kebÀHev³ee, Yeeb[Jeue yeepeejeleerue
mesJee, yeepeejHesþsleerue mesJee ³eebveener ®eeuevee efceUles.
8) Yeeb[Jeue efveefce&leer : GÐeesie OebÐee®eer efveefce&leer keÀjleevee GÐeespekeÀeceeHe&Àle Yeeb[Jeue efveefce&leer
kesÀueer peeles. cnCepes®e GÐeespekeÀ mJele:®ee Hewmee Je efce$e veelesJeeF&keÀebkeÀ[tve Hewmee pecee keÀªve iegbleJeCetkeÀ
keÀjleele. ye®eleerceOetve efceUCeeje Hewmee mebHeÊeer efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee meeOeveele iegbleJeCes cnCepes®e Yeeb[Jeueefvee|celeer nes³e. GÐeespekeÀeceeHe&Àle Yeeb[Jeue efveefce&leer kesÀueer peeles. meceepee®ee Hewmee Yeeie Je keÀpe& ªHeeves
DeekeÀef
9) ¬eÀ³eMekeÌleerle Jee{ Je ueeskeÀeb®³ee jeneCeerceeveele megOeejCee : GÐeespekeÀlescegUs jespeieeje®eer
efveefce&leer nesTve ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesles. l³eecegUs ueeskeÀeb®eer Jemlet Je mesJee Kejsoer keÀjC³ee®eer
#ecelee Jee{les. Kejsoer #ecelesves Jee{ Peeu³eecegUs ceeieCeerle osKeerue Jee{ nesles. l³eecegUs ueeskeÀeb®³eejenCeerceeveele megOeejCee nesles. ns kesÀJeU GÐeespekeÀlescegUs Meke̳e nesles.munotes.in
107
10) meblegefuele ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme : osMeeleerue efJeefJeOe jep³es, ÒeosMe Fl³eeoer®ee Demeblegefuele
efJekeÀeme Peeuesuee Dee{Ulees. keÀener ÒeosMeele DeewÐeesefiekeÀ¢äîee KetHe efJekeÀeme Peeuesueer Deens lej keÀenerKetHe ceeieemeuesues Deensle. ns Demeblegueve otj keÀjeJe³ee®es Demesue lej ceeieemeuesu³ee Yeeieele veJeerve GÐeesie
efkebÀJee J³eJemee³e efvecee&Ce JneJes ueeieleele. ³eemeeþer GÐeespekeÀe®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles. keÀejCe
MeemeveeceeHe&Àle ceeieemeuesu³ee Yeeieele GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e mLeeHeve keÀjC³eemeeþer GÐeespekeÀebvee efJeMes
7.4 GÐeespekeÀles®³ee Jee{erme Òeeslmeenve osCeejs IeìkeÀ Factors
contributing to growth of Entrepreneurship
GÐeespekeÀeme Òeeslmeenve osCeejs He³ee&JejCeeleerue efJeefMeä IeìkeÀ GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeuee
DevegketÀue þjleele. Òeiele osMeeceO³es Demes IeìkeÀ ÒeYeeJeer Demeu³ee®es efometve ³esles. GÐeespekeÀlesme ÒeeslmeenveosCeejs IeìkeÀ Jee{u³eeme GÐeespekeÀleslener Jee{ nesT MekeÀles.
DeMee IeìkeÀeb®es JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes :-
De) He³ee&JejCeeMeer mebyebefOele IeìkeÀ -
(1) DeeefLe&keÀ IeìkeÀ (2) meeceeefpekeÀ IeìkeÀ
(3) jepekeÀer³e IeìkeÀ (4) meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ(5) ceevemeMeem$eer³e IeìkeÀ (6) efJe%eeve Je leb$e%eevee®es IeìkeÀye) J³eefkeÌleiele IeìkeÀ :––
De) He³ee&JejCeeMeer mebyebefOele IeìkeÀ
(1) DeeefLe&keÀ IeìkeÀ : DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®ee ÒeYeeJe GÐeespekeÀlesJej ceesþîee ÒeceeCeeJej He[le
Demelees. l³eecegUs GÐeespekeÀlesme ®eeuevee efceUles. DeeefLe&keÀ IeìkeÀ KeeueerueÒeceeCes :
De) Keepeieer #es$eeme GÊespeve osCeejer DeLe&J³eJemLee :
Keepeieer #es$ee®³ee efJekeÀemeeuee Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLee GHe³egkeÌle þjle Demeles. l³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ
efJekeÀeme nesC³eeme ceesþîee ÒeceeCeele mebOeer GHeueyOe nesles. lemes®e efceÞe DeLe&J³eJemLesle meg×e Keepeieer #es$ee®³eeefJekeÀemeeuee ceesþer mebOeer ÒeeHle nesles. lemes®e GOeejerkeÀjCee®es OeesjCemeg×e GÐeespekeÀlesme Hees
GÐeesie J³eJemee³e ne keÀ®®³ee ceeuee®³ee ÒeceeCeeJej DeJeuebyetve Demelees. G®®e opee&®ee keÀ®®ee
ceeue menpe Je efJeHetue ÒeceeCeele GHeueyOe nesle Demesue lej GÐeesieemeeþer les Jejoeve þjles. jemee³eefvekeÀêJ³es, Keefvepes, HeeCeer, Mesleerleerue GlHeeoves, Yetceer ³eeb®eeR GHeueyOelee efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demeles.
keÀ) Yeeb[Jeue :
GÐeesieeuee Hegjsmes efmLej Yeeb[Jeue Je KesUles Yeeb[Jeue Del³eeJeM³ekeÀ Demeles. Demes Yeeb[Jeue
menpe Je ³eesi³e Ke®ee&le Demesue lej GÐeespekeÀlesme Òeeslmeenve efceUles, Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ Jee{Jetvemunotes.in
108
GlHeeokeÀleslener Jee{ keÀjlee ³esles Je l³eeceOetve veHe̳ee®es ÒeceeCe Jee{les. veHe̳ee®es ÒeceeCe Jee{u³eecegUs
Yeeb[Jeue efveefce&leerme ®eeuevee efceUles. l³ee®ee HeÀe³eoe GÐeesieeuee neslees.
[) Hee³eeYetle mees³eer :
Hee³eeYetle mees³eeRceO³es HeeCeer, Jeerpe, jmles JeenlegkeÀer®eer meeOeves, oUCeJeUCe, ceeefnleer leb$e%eeve
F. Hee³eeYetle mees³eer ®eebieu³ee ÒekeÀejs GHeueyOe Peeu³eeme l³ee Yeeieele GÐeesie mLeeHeve keÀjCes Je Jee{JeCes
meesHes peeles. lemes®e Ke®ee&lener ye®ele nesT MekeÀles.
F) Þece HegjJeþe :
GÐeesieemeeþer ÒeefMeef#ele Je kegÀMeue keÀeceieej GHeueyOe Demeleerue lej l³eeb®eer GlHeeokeÀlee Jee{tve
GÐeesieeme HeÀe³eoe neslees. ÞeefcekeÀeb®eer GHeueyOelee Demesue lej GÐeesieOebÐeeb®ee efJekeÀeme neslees. efJekeÀefmele
osMeeceO³es GÐeesieOebÐee®³ee Jee{ermeeþer DevegketÀue Demes JeeleeJejCe Dee{Ules.
HeÀ) yeepeejHesþ :
GÐeesieeceeHe&Àle GlHeeove keÀªve ®eeuele veener lej GlHeeefole ceeuee®eer efkeÀHeÀe³eleMeerj efkebÀceleeruee
efJe¬eÀer nesCes DeefOekeÀ cenÊJee®es Demeles. Jee{leer mHeOee&, yeoueleer peerJeveMewueer, peeieeflekeÀerkeÀjCe, ûeenkeÀeb®ee®eesKeboUHeCee F. HeefjefmLeleerle yeepeejHesþs®es cenÊJe Jee{le Deens. l³eecegUs keÀener ÒeceeCeele efveefM®ele Je
J³eeHekeÀ yeepeejHesþ GHeueyOe Demesue lej®e GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeemeeþer HetjkeÀ þjles.
2) meeceeefpekeÀ IeìkeÀ : meeceeefpekeÀ IeìkeÀebceO³es meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeeleerue keÀener DevegketÀue
IeìkeÀ GÐeespekeÀlesme Òeeslmeenve osle Demeleele. l³eeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ Jele&CetkeÀ, HeefjÞece keÀjC³ee®eer
Je=Êeer, keÀeìkeÀmej, DevegYeJe F. IeìkeÀeb®ee GÐeespekeÀlesJej HeefjCeece neslees.
meceepeeleerue J³ekeÌleeRvee mJele:®eer #ecelee DeesUKeC³ee®eer mebOeer efceUle Demesue lej l³eeb®eer
#ecelee Jee{JeC³ee®eer Je keÀewMeu³e efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer mebOeer cegkeÌleHeCes efceUle Demeles. l³eeletve l³ee®ee
mJele:®ee efJekeÀeme neslees. DeMee J³ekeÌleer®³ee meceleesue meeceeefpekeÀ ieefleceevelee cnCelee ³esF&ue. meeceeefpekeÀ
ieefleceevelee G®®e opee&®eer Demeu³eeme meceepeele mecevJe³e Je meecebpem³eHeCee efometve ³eslees. meeceeefpekeÀIejkeÀece, kegÀìgbyeele nesCeejs mebmkeÀej KetHe cenÊJee®es Demeleele. l³ee®ee HeÀe³eoe GÐeespekeÀlesmeeþer
meeceeefpekeÀ ieefleceevelee keÀjC³eemeeþer neslees.
3) jepekeÀer³e IeìkeÀ : GÐeespekeÀlesme Òeeslmeenve osCeeN³ee jepekeÀer³e He#ee®eer meÊee Demeu³eeme
ueeYeoe³ekeÀ þjles. osMeele KeN³ee DeLee&ves ueeskeÀMeener Demeu³eeme ueeskeÀeb®es ÒeefleefveOeer peveles®³ee GÐeespekeÀlesle
HetjkeÀ DeMeer OeesjCes DeeKeleele Je leer Deceueele DeeCeCeeje lemes®e DeewÐeesefiekeÀ iegbleJeCetkeÀ Jee{ermeeþer jepekeÀer³e
Meeblelee Je jepekeÀer³e efmLejlee DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³ee®ee GÐeespekeÀlesme HeÀe³eoe neslees.
GÐeespekeÀlee efJekeÀemeemeeþer jeä^er³e He#ee®eer ®eeefj$³ee®eer efveleeble iejpe Demeles. mJeosMee®eer
YeeJevee jeä^ DeefYeceeve F. iegCeebcegUs peHeeve, pece&veer osMeeceO³es GÐeespekeÀe®ee efJekeÀeme nesC³eeme ceesþer
®eeuevee efceUeuesueer efomeles.
4) meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ : meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®eener GÐeespekesÀ®³ee efJekeÀemeeJej ÒeYeeJe He[lees.
meceepeeves efmJekeÀejuesu³ee cetu³e J³eJemLes®ee HeefjCeece ueeskeÀeb®³ee ceeveefmekeÀlesJej nesle Demelees. l³eecegUs
veweflekeÀ megKemees³eer®ee GHeYeesie IesCes DeefOekeÀ GlHeVe efceUefJeCes DeeefLe&keÀ GVeleerletve meeceeefpekeÀ ÒeefleÿeefceUJeCes DeMee ÒekeÀej®eer ÒesjCee efceUle Demesue lej GÐeesie J³eJemee³eekeÀ[s DeefOekeÀ ÒeceeCeele ueeskeÀ
DeekeÀef
109
5) ceevemeMeem$eer³e IeìkeÀ : ceevemeMeem$eer³e IeìkeÀe®es osKeerue GÐeespekeÀles®³ee efJekeÀemeeme
Òeeslmeenve efceUle Demeles. MegbHeerìj ³eeb®³ee celes meÊee efceUefJeC³ee®eer F®íe, efpebkeÀC³ee®eer F®íe, ³eMeefceUefJeC³ee®eer F®íe ³eecegUs GÐeespekeÀlesme Òeeslmeenve efceUles. uesJnerve ³eeb®³ee celes GÐeespekeÀebvee
J³eJemee³eeletve Òeefleÿe ÒeeHle nesles. l³ee Òeefleÿsletve efceUCeeN³ee meceeOeeveemeeþer les GÐeespekeÀer³e keÀä
keÀjle Demeleele.
[e@. Òe. ef®e. MespeJeuekeÀj ³eebveer ceeveefmekeÀles®³ee ¢efäkeÀesveeletve GÐeesiepekeÀeb®es leerve ÒekeÀej
meebefieleuesues Deensle. 1) mJeHvejbpeve keÀjCeejs
(Dreamers ) MebkesÀKeesj (Doubtors) DeeefCe
ef¬eÀ³eeMeerue (Doers) F. cee$e ef¬eÀ³eeMeerue ueeskeÀ DeeJneve efmJekeÀejleele Je efve³eespeveHetJe&keÀ peesKeerce
mJeerkeÀeªve Òel³e#e ke=Àleer keÀªve ³eMe efceUJeleele. DeMeer ceeveefmekeÀlee GÐeespekeÀlesmeeþer GÊece Demeles.
6) efJe%eeve Je leb$e%eevee®es IeìkeÀ : Jew%eeefvekeÀ Òeieleer Je l³eeJej DeJeuebyetve DemeCeejer
leb$e%eevee®eer Òeieleer ³eeceOetve®e Jemlet Je mesJee ³eeb®eer veeefJev³eHetCe& keÀuHevee meekeÀej nesT MekeÀles. veJes MeesOeueeJetve veJeveJeerve GÐeesieOebÐee®eer efveefce&leer neles. efJe%eeve leb$e%eeveeleerue ÒeieleercegUs GlHeeokeÀlee Jee{les.
GlHeeovee®ee opee& megOeejlees. veHe̳ee®eer #ecelee Jee{les. GÐeesiee®eer mHeOee& MekeÌleer Jee{les F. meJe& ieesäer
GÐeespekeÀlesme Òeeslmeenve osCeejs þjleele.
ye) J³ekeÌleeriele IeìkeÀ :
1) GÐeespekeÀeb®ee Oece& Je peele : osMeeleerue efJeefMeä Oecee&leerue ueeskeÀebceO³es GÐeespekeÀles®es ÒeceeCe
DeefOekeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles. efJeefMeä peeleerceO³es GÐeespekeÀlee megª Peeueer keÀer meovelee Yeeb[JeueerGHeueyOelee, jepekeÀer³e Je®e&mJe F. keÀejCeebveer GÐeespekeÀlesuee Òeeslmeenve efceUles. HetJeea®³ee keÀeUer ceejJee[er,
DeiejJeeue, mego, ®esÆer³eej, HeejMeer, yeefve³ee DeMee peeleerceOeerue ueeskeÀeb®es GÐeespekeÀles®es ÒeceeCe DeefOekeÀ
nesles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele ye´eïeCe, Ke$eer, Heìsue, vee³e[t, keÀe³emLe, efMejHe, F. peeleerOecee&leerue ueeskeÀosKeerue GÐeespekeÀlesceO³es efometve ³esleele. cnCepes®e yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej GÐeespekeÀlee ner mebkeÀuHevee
meJe& peeleer Oecee&ceO³es Heesnes®eC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee megª Peeuesueer Deens.
2) keÀewìgbefyekeÀ HeeMJe&Yetceer : meeceev³eHeCes p³ee kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleervee ueneveHeCeeHeemetve
J³eeJemeeef³ekeÀ JeeleeJejCe ueeYeuesues Deens. l³eebvee J³eJemee³ee®es efMe#eCe efceUeues Deens. lemes®e meove ueeskeÀ
Yeeb[Jeue meeceeefpekeÀ Òeefleÿe Je meeceeefpekeÀ DevegketÀue mebyebOeeletve GÐeespekeÀleskeÀ[s Jee{t ueeieues Deensle.
3) GÐeespekeÀe®es G®®e Je leebef$ekeÀ efMe#eCe : GÐeespekeÀe®ee efJekeÀeme ne efMe#eCeecegUs efceUCeeN³ee
%eeveecegUs nesT MekeÀlees. lemes®e DeeHeueer #ecelee efJe®eejele IesTve efMe#eCee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.
efMe#eCeecegUs owJeJeeoer ¢efäkeÀesve veenermee nesTve Òe³elveJeeoer ¢efäkeÀesve efvecee&Ce Peeuesuee Deens.
G®®e efMe#eCe Je leebef$ekeÀ efMe#eCeeletve GÐeesie ³eMemJeer keÀjC³eemeeþer GHe³eesieer DemeCeejer
keÀewMeu³e ÒeeHle keÀjlee ³esleele. ®eebieu³eeÒeceejs ceeveJeer mebyebOe efvecee&Ce keÀjCes Je les efìkeÀefJeCes ³eeb®ee meceeJ esMe
ceeveJeer keÀewMeu³eele neslees. otj¢äer HeefjefmLeleer®es DeekeÀueve, Ieìveeb®ee veerì DeLe& ueeJeCes, HetCe& Devegceeve
keÀjCes DeMee ieesäeR®ee mebyebOe mebkeÀuHeveelcekeÀ keÀewMeu³eeMeer ³eslees. lemes®e meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HeejHee[Ces Je HejmHejebMeer efnlemebyebOe ÒemLeeefHele keÀjCes ³eemeeþer meeceeefpekeÀ keÀewMeu³e DeeJeM³ekeÀ þjleele Je
DeMee ÒekeÀej®eer meJe& keÀewMeu³e®e efMe#eCeeletve ÒeeHle nesleele.
efMe#eCeecegUs efveCe&³e DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs IesC³eemeeþer GHe³eesieer He[Ceejs %eeve efceUles.
ceeefnleercegUs osT kesÀuesu³ee megKemees³eer meJeueleer ³eeb®ee ueeYe Ieslee ³eslees. ®eebieu³ee GÐeespekeÀ nesC³eemeeþer
G®®e Je leebef$ekeÀ efMe#eCe Je efJeefJeOe keÀewMeu³es DeeJeM³ekeÀ þjleele.munotes.in
110
4) GÐeespekeÀe®es Je³e DeeefCe GÐeespekeÀlee : kegÀìgbyeeleerue JeeleeJejCe GÐeespekeÀer³e Demesue
lej l³ee kegÀìgbyeeleerue cegues efMe#eCe HetCe& neslee®e cnCepes®e efJemeeJ³ee Je SkeÀefJemeeJ³ee Je
5) cegueeb®es mebieesHeve Je GÐeespekeÀlee : GÐeespekeÀ nesC³eemeeþer J³ekeÌleer®³ee Debieer keÀener
iegCeJewefMeäîe DemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. mJeleb$e efJe®eej keÀjCes. Oee[me keÀjCes, keÀä keÀjCes, ®eesKe Je
ÒeeceeefCekeÀHeCes J³eJenej keÀjCes. meceepeele efcemeUCes meewpev³eHetCe& JeeieCetkeÀ DemeCes efJe®eejHetJe&keÀ efveCe&³e IesC es
F. iegCeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³eeleerue keÀener iegCe efMe#eCeeletve efceUt MekeÀleele. Hejbleg l³ee®ee Hee³ee Jepe[CeIe[Ce ceesþîee ÒeceeCeele cegueeb®³ee mebieesHeveeJej DeJeuebyetve Demeles. cegueebvee ³eesi³e ÒekeÀejs mebieesHeve
kesÀu³eeme GÐeespekeÀlesme Hees
keÀener peCeebvee GÐeespekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀ ³ee mebkeÀuHevee meejK³ee®e Deensle Demes Jeeìles Hejbleg
GÐeesieeb®eer efveefce&leer keÀjCeeje lees GÐeespekeÀ lej GÐeespekeÀeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee GÐeesiee®es J³eJemLeeHeve
keÀjCeeje lees J³eJemLeeHekeÀ GÐeesie J³eJeefmLele ®eeueefJeC³eemeeþer GÐeespekeÀ mebIeìvee efvecee&Ce keÀjleele. ¿ee
mebIeìveskeÀ[tve efve³eesefpele keÀe³e& keÀªve IesC³eemeeþer J³eJemLeeHekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjleele ns J³eJemLeeHekeÀGÐeesiee®es efve³eespeve, mebIeìve, meb®eueve, vesle=lJe efve³eb$eCe, efveCe&³e DeefYeÒesjCee F. J³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³e&
keÀjleele. GÐeesieeb®³ee ³eMeele GÐeespekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀeb®eer YetefcekeÀe HejmHej HetjkeÀ Demeueer lejer ³ee
oesIeeb®³ee YetefcekesÀceO³es JesieUsHeCe Demeles. GÐeespekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³eele DemeCeeje HeÀjkeÀ
KeeueerueÒeceeCes.
cegÎe GÐeespekeÀ J³eJemLeeHekeÀ
1) veJeefveefce&leer GÐeespekeÀ cnCepes veJeefveefce&leer keÀjCeeje J³eJemLeeHekeÀe®ee veJeefveefce&leerMeer mebyebOe
³esle veener.
2) keÀe³e& GÐeespekeÀ ner mepe&veelcekeÀ ef¬eÀ³ee Deens J³eJemLeeHekeÀe®ee mebyebOe J³eJemLeeHekeÀer³e
keÀe³ee&Meer ³eslees.
3) yeoue GÐeespekeÀ ns yeoue Ie[Jetve J³eJemLeeHekeÀ ns yeoue Ie[Jetve Òeef¬eÀ³ee DeeCele Demeleele. DeeCele veenerle.4) peesKeerce GÐeespekeÀ peesKeerceer®eer J³eJemLeeHekeÀeuee peesKeceer®eer
peyeeyeoejer efmJekeÀejC³ee®es keÀe³e& peyeeyeoejer efmJekeÀejCes ns keÀe³e&keÀjeJes ueeieles. keÀjeJes ueeiele veener.
5) ÒeefleHeÀue GÐeesieOebÐeeletve veHeÀe efceUJeCes J³eJemee³eekeÀebvee l³eeb®³ee keÀe³ee&®ee
ns GÐeespekeÀe®es GefÎä Demeles. ceesyeouee Jeslevee®³ee mJeªHeele efceUlees.
6) mLeeve GÐeespekeÀ ne l³ee GÐeesiee®ee J³eJemLeeHekeÀ ne l³ee GÐeesiee®ee
ceeuekeÀ Demelees. keÀce&®eejer Demelees.
7) keÀe³e&#es$e GÐeespekeÀe®es keÀe³e&#es$e J³eJemLeeHekeÀe®es keÀe³e&#es$e ns
J³eJemee³ee®eer O³es³eOeesjCes OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeerefveefM®ele keÀjCes ns Demeles. keÀjCes Demes Demeles.munotes.in
111
7.6 GÐeespekeÀ DeeefCe keÀce&®eejer GÐeespekeÀ (Entrepreneur and
Intrepreneur)
GÐeespekeÀ : SKeeoer J³ekeÌleer veJes DeeefLe&keÀ meenme neleer IesC³eemeeþer SKeeoe GÐeesie efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer ³eespevee ye× keÀe³e& efkebÀJee ke=Àleer keÀjles. lesJne l³ee J³ekeÌleeruee GÐeespekeÀ Demes cnCeleele.GÐeespekeÀeceO³es J³ekeÌleer®³ee Debieer efJeMes
ner mebkeÀuHevee DeeOegefvekeÀ keÀeUeuee le³eej Peeuesueer Deensle. ³eemeeþer Debleie&le GÐeespekeÀ efkebÀJee
keÀce&®eejer GÐeespekeÀ ns Meyo JeeHejlee ³esleerue. J³eJemee³e mebmLesceO³es keÀener keÀce&®eejer veJeefveefce&leer keÀjleDemeleele Demes keÀce&®eejer þjeefJekeÀ ®eewkeÀìerletve efJe®eej ve keÀjlee Jesieȳee He×leerves efJe®eej keÀjleele.l³eeb®eer keÀe³e&MekeÌleer meg×e Jesieȳee ÒekeÀej®eer Demeleele. veJeerve GlHeeove j®evee yeveefJeCes Ke®ee&le ye®elekeÀjCes Jee³ee peeCeeN³ee Jemletb®ee GlHeeokeÀ GHe³eesie keÀjCes F. veJeefveefce&leerves keÀce&®eejer keÀª MekeÀleele.DeMee keÀce&®eeN³eebvee
"Interpreneur" Demes cnCeleele. GÐeespekeÀeÒeceeCes les meJe& ÒekeÀej®eer peesKeerce
efmJekeÀejle veenerle. FlekesÀ®e l³ee®es keÀe³e& Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) GÐeespekeÀlee cnCepes keÀe³e les meebietve GÐeespekeÀles®es cenlJe efJe
mHeä keÀje.
7.7 GÐeespekeÀ (Entrepreneur)
Yeejleele DeeefLe&keÀ Je DeewÐeesefiekeÀ Òeieleer meO³ee Jesieeves megª Deens. efJeMes
112
ve jenlee DeveskeÀ efJe
7.7.1 GÐeespekeÀ mebkeÀuHevee (Concept) -
GÐeespekeÀe®eer mebkeÀuHevee efJe®eejele Iesleevee Deieoer ÒeejbYeer ue
`GÐeespekeÀ cnCepes meeJe&peefvekeÀ mebieerle mebmLes®ee meb®eeuekeÀ efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀ efJeMes
ÒeLece SKeeoer ieesä keÀjCes'' ner GÐeespekeÀer³e keÀuHevee nes³e. GÐeespekeÀ cnCepes God + ³eespekeÀ God cnCepes
Giece veJeerve keÀuHeveeb®ee Giece veJeerve keÀuHevee MeesOetve leer Debceueele DeeCeCeeje lees GÐeespekeÀ nes³e.
``veJeer keÀuHevee Je mebOeer MeesOetve OeeskeÀe HelkeÀªve mJele:®³ee Debieeleerue keÀewMeu³eeves megefve³eesefpele
He×leerves GHe¬eÀce DeefmlelJeele DeeCeCes Je keÀuHevee Òel³e#eele Gleªve ³eMemJeer keÀjCeeje lees GÐeespekeÀnes³e. DeeOegefvekeÀ keÀeUele ner mebkeÀuHevee J³eeHeej, GÐeesie, Mesleer, mesJee ÒeMeemeve, mebj#eCe, keÀuee F.keÀesCel³eener #es$eele ner mebkeÀuHevee JeeHejueer peeles.
7.7.2 GÐeespekeÀeb®es ÒekeÀej (Types of Entrepreneurs)
De) J³eJemee³eevegmeej ÒekeÀej 1) J³eeJemeeef³ekeÀ GÐeespekeÀ (Business Entrepreneur)
(According to type 2) J³eeHeejer GÐeespekeÀ (Trading Entrepreneur)
of business) 3) DeewÐeesefiekeÀ GÐeespekeÀ (Industrial Entrepreneur)
4) Òeceb[ueer³e GÐeespekeÀ (Corporate Entrepreneur)
5) ke=À
7) mesJee GÐeespekeÀ (Service Entrepreneur)
ye) leb$eevegmeej ÒekeÀej 1) leebef$ekeÀ GÐeespekeÀ (Technical Entrepreneur)
(According to the 2) efyeiej-leebef$ekeÀ GÐeespekeÀ (Non-technical
use of technology) Entrepreneur)
3) HesMeeJej GÐeespekeÀ (Professional
Entrepreneurs)munotes.in
113
keÀ) Òeeslmeenveevegmeej ÒekeÀej 1) efveJJeU efkebÀJee Meg× GÐeespekeÀ (Pure Entrepreneur)
2) Òeeslmeeefnle GÐeespekeÀ (Motivated Entrepreneur)
3) mJe³eb GÐeespekeÀ (Spontaneous Entrepreneur)
[) #es$eevegmeej ÒekeÀej 1) ûeeceerCe GÐeespekeÀ (Rural Entrepreneur)
(According to area) 2) Menjer GÐeespekeÀ (Urban Entrepreneur)
F) efuebieYesoevegmeej 1) Heg©
HeÀ) Flej ÒekeÀej 1) ceesþs GÐeespekeÀ (Large Scale Entrepreneur)
(Other factors) 2) ueneve GÐeespekeÀ (Small Scale Entrepreneur)
3) DeeOegefvekeÀ GÐeespekeÀ (Modern Entrepreneur)
4) kegÀMeue GÐeespekeÀ (Skilled Entrepreneur)
5) HeejbHeeefjkeÀ GÐeespekeÀ (Traditional Entrepreneur)
6) Deeblejjeä^er³e GÐeespekeÀ (International
Entrepreneur)
7) veeskeÀjMeener GÐeespekeÀ (Bureaucratic
Entrepreneur)
De) J³eJemee³eevegmeej ÒekeÀej :
1) J³eeJemeeef³ekeÀ GÐeespekeÀ : veJeerve ÒekeÀej®eer Jemlet efkebÀJee J³eJemee³e keÀjCeeN³ee GÐeespekeÀebvee
J³eeJemeeef³ekeÀ GÐeespekeÀ Demes cnCeleele. l³eeb®ee J³eJemee³e ueneve efkebÀJee ceesþîee ÒeceeCeeJej Demet MekeÀlees.
2) J³eeHeejer GÐeespekeÀ : p³ee GÐeespekeÀeb®ee GlHeeoveeMeer mebyebOe vemetve Flej GlHeeokeÀebveer
GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemletb®eer yeepeejHesþsle efJe¬eÀer keÀªve l³eeletve veHeÀe efceUefJeC³ee®ee GÎsMe Demelees.l³eeuee J³eeHeejer GÐeespekeÀ Demes cnCeleele. Demes GÐeespekeÀ Jemletb®eer ceeieCeer Je yeepeejHesþ ³eeb®ee efJe®eejkeÀªve Jemlet efJe¬eÀer®es keÀe³e& keÀjleele.
3) DeewÐeesefiekeÀ GÐeespekeÀ : mebYeeJ³e ûeenkeÀeb®³ee efJeefJeOe iejpee efJe®eejele IesTve l³ee iejpee
HetCe& keÀª MekeÀCeeN³ee veeefJev³eHetCe& Jemlet®es GlHeeove keÀjCeeje GÐeespekeÀ ne DeewÐeesefiekeÀ GÐeespekeÀ nes³e.Demee GÐeespekeÀ efveefce&leer #es$eele Demelees.
4) Òeceb[Uer³e GÐeespekeÀ : pes GÐeespekeÀ DeeHeu³ee veJeefveefce&leer#ece keÀewMeu³ee®ee Òeceb[Ue®³ee
mebIeìvesmeeþer Je J³eJemLeeHeveemeeþer GHe³eesie keÀjlees l³eeuee Òeceb[Uer³e GÐeespekeÀ cnCeleele. Òeceb[UefkebÀJee ceneceb[U ner mJee³eÊe, keÀe³ece mJeªHeer³e DeefmlelJeele Demeuesueer veeWoCeerke=Àle mebmLee Demeles Jel³ee mebmLesuee keÀe³eosMeerj DeefmlelJe Demeles.
5) ke=À
114
Keles Je HeeC³ee®es efve³eespeve Je Mesleerceeueeuee veJeerve yeepeejHesþ ³ee®ee MeesOe IesCeeje Je l³ee®ee Òel³e#e
GHe³eesie keÀjCeeje lees ke=À
mebyebOe DemeCeeN³ee GÐeespekeÀebvee efkeÀjkeÀesU GÐeespekeÀ Demes cnCeleele. ne GÐeespekeÀ meeceev³ele: Jemlet®³eeefJelejCe keÀe³ee&le menYeeieer Demelees.
7) mesJee GÐeespekeÀ : efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ûeenkeÀebvee mesJee HegjJeþe keÀjCeeN³ee GÐeesiele keÀe³e&
keÀjCeeN³ee GÐeespekeÀebvee mesJee GÐeespekeÀ Demes cnCeleele. ûeenkeÀebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee JemletbÒeceeCes®emesJeeb®eerner DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³ee mesJee GÐeespekeÀeceeHe&Àle HegjefJeu³ee peeleele.
ye) leb$eevegmeej ÒekeÀej :
1) lebef$ekeÀ GÐeespekeÀ : pes GÐeespekeÀ DeeHeu³ee GÐeesie #es$eele DeeOegefvekeÀ leb$ee®ee Je
leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjleele l³eebvee leebef$ekeÀ GÐeespekeÀ Demes cnCeleele. Demes GÐeespekeÀ ÒeecegK³eevesGlHeeove #es$eele Dee{Uleele.
2) efyeiej-leebef$ekeÀ GÐeespekeÀ : pes GÐeespekeÀ DeeHeu³ee GÐeesie #es$eele leb$ee®ee Je DeeOegefvekeÀ
³eb$ee®ee HeÀejmee JeeHej keÀjle veenerle l³eebvee efyeiej-leebef$ekeÀ GÐeespekeÀ Demes cnCeleele. ns GÐeespekeÀÒeecegK³eeves efJeHeCeve Je efJelejCe ³ee #es$eele Dee{Uleele.
3) HesMeeJeej GÐeespekeÀ : HesMeeJeej GÐeespekeÀ cnCepes Demes GÐeespekeÀ keÀer pes SKeeÐee
J³eJemee³eele keÀe³e& keÀjle Demeleele. HeCe lees®e J³eJemee³e keÀe³ece mJeªHeer ve ®eeueJelee veJeerveJ³eJemee³ee®³ee MeesOeele Demeleele Je mebOeer efceUlee®e veJeerve GHe¬eÀce megª keÀjleele. DeMeebvee HesMeeJeejGÐeespekeÀ Demes cnCeleele. DeMee GÐeespekeÀeb®³ee ceveele melele veJeerve keÀuHevee Demeleele.
keÀ) Òeeslmeenveevegmeej ÒekeÀej :-
1) efveJJeU efkebÀJee Meg× GÐeespekeÀ : pes GÐeespekeÀ ceeveefmekeÀ Je DeeefLe&keÀ HegjmkeÀejeves Òesjerle
Demeleele Je pes DeeHeu³ee GÐeespekeÀer³e ef¬eÀ³ee Jew³eefkeÌlekeÀ ueeYeemeeþer Je meceeOeeveemeeþer keÀjerle Demeleelel³eebvee efveJJeU efkebÀJee Meg× GÐeespekeÀ Demes cnCeleele.
2) Òeeslmeeefnle GÐeespekeÀ : veJeerve GÐeespekeÀebvee GÐeesieemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀejs Òeeslmeeefnle kesÀues
peeles. l³eeb®³ee GÐeesieeyeeyele®³ee DeeMee DeekeÀeb#ee HetCe& keÀjC³ee®³ee nsletves l³eebvee efJeefJeOe ceeiee&ves le³eejkesÀues peeles, DeMee GÐeespekeÀebvee Òeeslmeeefnle GÐeespekeÀ Demes cnCeleele.
3) mJe³eb GÐeespekeÀ : ns GÐeespekeÀ mJe³eb ÒesjCesves mJele:®e veJeerve GÐeesie J³eJemee³e megª
keÀjleele. l³eebvee mJe³eb GÐeespekeÀ Demes cnCeleele. Demes GÐeespekeÀ mJele: GÐeesieemeeþer Heg{ekeÀej IesleeleJe mJele:®eer keÀuHeveeMekeÌleer, F®íeMekeÌleer Je keÀewMeu³e F. JeeHej keÀjleele.
[) #es$eevegmeej ÒekeÀej :
1) ûeeceerCe GÐeespekeÀ : pes GÐeespekeÀ ûeeceerCe Yeeieele GÐeesie OebÐee®eer efveefce&leer keÀjleele Je
l³ee®es keÀe³e&#es$e ûeeceerCe YeeieeHegjles®e ce³eee|ole Demeles l³eebvee ûeeceerCe GÐeespekeÀ Demes cnCeleele.
2) Menjer GÐeespekeÀ : pes GÐeespekeÀ Menjer Yeeieele GÐeesie OebÐee®eer efveefce&leer keÀjleele Je l³eeb®es
keÀe³e&#es$e Menjer Yeeieele Demeles l³eebvee Menjer GÐeespekeÀ Demes cnCeleele.munotes.in
115
F) efuebie Yesoevegmeej ÒekeÀej :
1) Heg©
entrepreneur)
GÐeespekeÀlee ne ceeCemee®ee pevcepeele iegCe cnCee³euee nJee Demeuee lejer Deelee ³ee efJe
keÀe³e& megª nesles. GÐeespekeÀe®³ee DeYeeJeer keÀesCel³eener ÒekeÀej®es GlHeeove keÀe³e& mebYeJele veener. l³eemeeþerGÐeespekeÀ ne me#ece DemeeJee. GlHeeove keÀe³ee&ceOeerue GÐeespekeÀe®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeu³eecegUsGÐeespekeÀebveer melele Òe³elveMeerue jentve GÐeesie ³eMemJeer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee.
7.8 GÐeespekeÀlee ÒeefMe#eCe Je efJekeÀemee®es keÀe³e& keÀjCeeN³ee mebmLee
MeemekeÀer³e HeeleUerJejerue mebmLee ¿ee GÐeespekeÀlee efJekeÀemee®es keÀe³e& Je ÒeefMe#eCe keÀe³e&#eceHeCes
jeyeJele Deens. l³ee Heg{erueÒeceeCes.
De) jeä^er³e HeeleUerJejerue mebmLee :
1) jeä^er³e GÐeespekeÀlee Je ueIegJ³eJemee³e efJekeÀeme mebmLee (NIESBUD)
(mLeeHevee 1973 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - veJeer efouueer)
2) Yeejleer³e GÐeespekeÀlee efJekeÀeme mebmLee (Entrepreneurship Development
Institute of India : EDII
(mLeeHevee 1983 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - Denceoeyeeo)
3) J³eJemLeeHeve efJekeÀeme mebmLee (Management Development Institute MOI)
(mLeeHevee 1973 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - iegjieeJe, nefj³eevee)
4) jeä^er³e ueIegGÐeesie ceneceb[U (National Small Industries Corporation : NSIC)
(mLeeHevee 1955 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - veJeer efouueer)munotes.in
116
5) ueIegGÐeesie efJekeÀeme mebmLee (Small Industries Development Organisation SIDO)
(mLeeHevee 1954 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - veJeer efouueer)
6) Keeoer Je ûeeceesÐeesie ceb[U (Khadi and Village Indutries Commission)
7) jeä^er³e GlHeeokeÀlee ceb[U (National Productivity Council NPC)
(mLeeHevee 1957 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - veJeer efouueer)
8) GÐeespekeÀlee ceeie&oMe&ve mebmLee (Entrepreneurial Guidance Bureau)
9) jeä^er³e ueIegGÐeesie efJemleej ÒeefMe#eCe mebmLee (National Small Industries
Extension Training Institutes (NSIETI)
(mLeeHevee1960 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - nwêeyeeo)
10) Yeejleer³e ceefnuee GÐeespekeÀ Heefj
11) jeä^er³e le©Ce GÐeespekeÀ mebIeìvee (National Alliance of Young
Entrepreneurs : NAYE)
12) mJe³ebjespeieej ceefnuee mebIeìvee (Self-Enployed Women's Association
SEWA)
13) DeewÐeesefiekeÀ Je leebef$ekeÀ meuuee mebmLee (Industrial and Technical Consultancy
Organisation : ITCO)
14) ueIegGÐeesie mesJee mebmLee (Small Industries Service Institute : SISI)
15) Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme yeBkeÀ (Industrial Development Bank of India IDBI)
(mLeeHevee - 1964 cegK³e keÀe³ee&ue³e - cegbyeF&)
16) ûeeceerCe GÐeespekeÀlee efJekeÀeme mebmLee (Rural Entrepreneurship Development
Institute (REDI)
cegK³e keÀe³ee&ue³e - jeb®eer)
17) Yeejleer³e ueIegGÐeesie efJekeÀeme yeBkeÀ (Small Industries Development Bank of
India - SIDBI)
(mLeeHevee 1989 : ueKeveew)
18) ueIegGÐeseie ceb[U (Small Scale Industries Board)
(mLeeHevee : 1957 - veJeer efouueer)
19) efve³ee&le Je=×er ceb[Us Je Jem$e ceb[Us (Export Promotion Councils and
Commodities Board)
20) Yeejleer³e iegbleJeCetkeÀ keWÀê (Indian Investment Centre)munotes.in
117
ye) jep³e HeeleUerJej mebmLee -
1) cenejeä^ jep³e ueIegGÐeesie efJekeÀeme ceneceb[U (cegbyeF&) (Maharashtra State Small
Industries Development Corporation MSSIDC)
2) cenejeä^ GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keWÀê (Maharashtra Centre for
Entrepreneurship Development)
(mLeeHevee : 1988 : cegK³e keÀe³ee&ue³e Deewjbieeyeeo)
3) cenejeä^ DeewÐeesefiekeÀ Je leebef$ekeÀ meuuee mebmLee (Maharashtra Industrial and
Technical Consultancy Organisation : MITCO)
mLeeHevee : 1982 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - HegCes
4) ceefnuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ceneceb[U (cegbyeF&)5) ÒeeosefMekeÀ (ceefnueebmeeþer) J³eJemee³e ÒeefMe#eCe mebmLee (cegbyeF&)6) cenejeä^ jep³e efJeÊeer³e ceneceb[U
(Maharashtra Sate Finance Corporation MSFC)
7) cenejeä^ ceefnuee GÐeespekeÀ mebIeìvee, cegbyeF& (Women Industrial of Maharastra
Association : WIMA)
8) cenejeä^ jep³e Keeoer Je ûeeceesÐeesie ceb[U (mLeeHevee 1962 : cegK³e keÀe³ee&ue³e - cegbyeF&)
9) leebef$ekeÀ meuuee mebIeìvee (Technical Consltancy Organisation (TCOS)
(mLeeHevee : 1972)
keÀ) mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue mebmLee -
1) efpeune GÐeesie keWÀês (District Industries Centres : DIC) (mLeeHevee 1978)
2) jeä^er³eerke=Àle yeBkeÀeb®³ee mLeeefvekeÀ MeeKee3) ®eWyej Dee@HeÀ keÀe@ceme& De@C[ Fb[mì^erpe®³ee mLeeefvekeÀ MeeKee4) efpeune menkeÀejer yeBkeÀe5) jesìjer keÌueye (uee³evme keÌueye)6) efpeune Heefj
118
cegK³e mebmLee Je l³ee®³eeleHexÀ megefJeOee :-
mebmLee megefJeOee
IESBUD - GÐeespekeÀlee efJekeÀeme ÒeefMe#eCe, J³eJemee³e efveJe[ meuuee
NSIC - efJeHeCeve/yeepeejHesþer³e ³eb$e meeceûeer HegjJeþe, leebef$ekeÀ meuuee
J³eJemLeeHekeÀer³e ceeie&oMe&ve.
SIDO - GÐeespekeÀlee efJekeÀeme ÒeefMe#eCe, J³eJemee³e efveJe[ meuuee
SIDBI - Yeeb[Jeue HegjJeþe
SISI - GÐeespekeÀlee efJekeÀeme ÒeefMe#eCe, J³eJemee³e efveJe[ meuuee, efJeHeCeve
yeepeejHesþer³e meuuee Yeeb[Jeues HegjJeþe keÀ®®ee ceeue GHeueyOelee ³eb$emeeceûeer HegjJeþe leebef$ekeÀ meuuee J³eJemLeeHekeÀer³e ceeie&oMe&ve ÒeceeCeerkeÀjCe
NISIET - GÐeespekeÀlee efJekeÀeme ÒeefMe#eCe J³eJemee³e efveJe[ meuuee
REDI - ûeeceerCe GÐeespekeÀlee ÒeefMe#eCe
KVIC - ûeeceerCe GÐeespekeÀlee ÒeefMe#eCe
ITCO/TCOS - leebef$ekeÀ meuuee J³eJemLeeHekeÀer³e ceeie&oMe&ve
MSSIDC - Yeeb[Jeue HegjJeþe
MITCON - leebef$ekeÀ meuuee, J³eJemLeeHekeÀer³e ceeie&oMe&ve
DICS - GÐeespekeÀlee, efJekeÀeme ÒeefMe#eCe, J³eJemee³e efveJe[ meuuee, leebef$ekeÀ
meuuee, J³eJemLeeHekeÀer³e ceeie&oMe&ve ûeeceerCe GÐeespekeÀlee ÒeefMe#eCe
FIS/Banks - Yeeb[Jeue HegjJeþe
EPCS/CBS - efve³ee&le Je=×er
7.9 Yeejleeleerue GÐeespekeÀebmeeþer keÀe³e&ÒesjCee/ÒesjkeÀ ieesä
(Incentives to Entrepreneurs in India)
YeejleeceO³es GÐeespekeÀebvee ÒesjCee osC³eemeeþer keÀener Òe³eesie keÀjC³eele Deeues. l³eeceO³es
DeebOe´ÒeosMeeceOeerue keÀeefkeÀvee[e ³ee efpeu¿ee®³ee efþkeÀeCee®³ee Menjele ne ÒeefMe#eCee®ee keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeuee.³ee®eer meg©Jeele peevesJeejer 1964 ceO³es keÀjC³eele Deeueer. Menjeleerue J³eJemee³e GÐeesie #es$eeleerueJ³ekeÌleer®eer efveJe[ ³ee ÒeefMe#eCeemeeþer keÀjC³eele Deeueer. nwêeyeeo ³esLeerue
Small Industry
Extension Training Institute ceO³es ÒeefMe#eCe J³eJemLee keÀjC³eele Deeueer. Òel³eskeÀer one
efoJemee®eer ®eej me$es Je veblej mene ceefnv³ee®³ee Deblejeves HeeþHegjeJee Demee ÒeefMe#eCe keÀeueeJeOeer neslee.munotes.in
119
ÒeefMe#eCee®es GÎsMe :-
1) J³ekeÌleer®³ee keÀuHevesuee GÊespeve osCes.
2) J³ekeÌleeriele keÀe³e&ÒesjCee Je meeceeefpekeÀ GefÎäs ³ee meboYee&le J³ekeÌleervee DeelceHeefj#eCe DeY³eeme
GÐegkeÌle keÀjCes.
keÀe³e&efme×er ÒesjCee efJekeÀeme ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀcee®³ee DeeJeM³ekeÀ yeeyeer
1) ÒeefMe#eCeeLeeAveer efveefM®ele mJeªHeele Je JeejbJeej Òel³eeYejCe (Feed Back) IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
2) keÀe³e& efme×er®eer DeeoMe& GoenjCes ÒeefMe#eCeeL³ee&Heg{s þsJeC³eele Deeueer Je l³eebveer l³ee®es DevegkeÀjCe
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
3) ÒeefMe#eCeeLeeAveer DeMeer keÀuHevee kesÀueer keÀer l³eebveer DeeJneves mJeerkeÀejC³ee®eer Deensle Je l³eebvee ³eMe
mebHeeove keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. keÀeUpeerHetJe&keÀ efve³eespeve keÀªve l³eebveer mJele: Heg{sJeemleJeJeeoer GefÎäs þsJeueer.
4) ÒeefMe#eCeeL³ee¥vee Demes meebieC³eele Deeues keÀer l³eebveer DeeHeu³ee efoJeemJeHve Heene³euee (keÀuHeves®es
ceveesjLe j®eC³eeuee) efve³ebef$ele keÀjeJes. ³eemeeþer l³eebveer efJeOee³ekeÀ ¢äerves DeelcemebJeeo meeOeeJee.
³ee ÒeefMe#eCeeveblej oesve Je
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) GÐeespekeÀ cnCepes keÀe³e ? GÐeespekeÀe®es ÒekeÀej Lees[ke̳eele mHeä keÀje ?
2) GÐeespekeÀlee ÒeefMe#eCe Je efJekeÀeme keÀe³e& keÀjCeeN³ee Yeejleleerue mebmLee keÀesCel³ee les meebiee ?
7.10 ceefnuee GÐeespekeÀ (Women Entrepreneurs)
DeeOegefvekeÀ meceepe J³eJemLesceO³es ceefnueeb®eer YetefcekeÀe ieleerceeve Peeu³eecegUs ceefnuee GÐeespekeÀ ner
mebkeÀuHevee Heg{s Deeueer Deens. J³eJemee³ee®³ee JesieJesieȳee #es$eeceO³es ceefnueeb®eer mebK³ee Jee{ueer Demetvel³ee®ee mJeleb$e DeY³eeme keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee efvecee&Ce Peeueer Deens. l³ee DeeOeejeJej®e peeieeflekeÀmlejeJej 1980 ceO³es keÀesHevensieve ([svceeke&À) ³esLes meb³egkeÌle jeä^ mebIeeleHexÀ (ceefnueebmeeþer meb³egkeÌlejeä^e®es oMekeÀ ³eeJej peeieeflekeÀ Heefj
120
HeeleUerJej ceefnueeb®eer YetefcekeÀe F. efJe
efJeMes
``ceefnuesves mJele: Heg{ekeÀej IesTve mebYeeJ³e GHe¬eÀcee®eer veJeefveefce&leer keÀuHevee efJekeÀefmele keÀªve
l³eeleerue peesKeerce efmJekeÀeªve l³ee veJe keÀuHeves®³ee DeeOeejs mJele:®³ee keÀle=&lJeeJej J³eJemee³e ef¬eÀ³ee megªkesÀu³eeme leer ceefnuee GÐeespekeÀ nes³e.''
Jejerue J³eeK³ee ner GÐeespekeÀ ³ee mebkeÀuHevesJej DeeOeeefjle Deens. l³ee DeeOeejs ceefnuee
GÐeespekeÀe®eer J³eeK³ee kesÀueer Deens.
keWÀê mejkeÀejves ceefnuee GÐeespekeÀe®³ee GÐeesiee®eer leebef$ekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve J³eeK³ee kesÀuesueer
Deens. 1991 ®³ee DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeevegmeej ceefnuee GÐeespekeÀe®eer J³eeK³ee KeeueerueÒeceeCes.
"A women enterprise means an enterprise owned and controlled bywomen with a minimum financial interest of 51 per cent of the capitaland giving atleast 51 per cent of the employment in the enterprise towomen."
keWÀê mejkeÀejves ceefnuee GÐeesieebvee meJeueleer osC³eemeeþer ner J³eeK³ee kesÀuesueer Demetve
J³eeJeneefjkeÀ ¢äîee keÀpe&HegjJeþe leebef$ekeÀ mee¿e keÀj meJeueleer F.meeþer ner J³eeK³ee GHe³egkeÌle Deens.Hejbleg ceefnuee GÐeesiee®eer ner J³eeK³ee ceefnuee GÐeespekeÀevee ueeiet keÀjCes meb³egkeÌleerkeÀ veener. keÀejCe l³eeceO³es51 ìkeÌkesÀ jespeieej ceefnueebvee osC³ee®eer Deì Deens. cnCetve ceefnuee GÐeespekeÀeb®eer Heefnueer J³eeK³ee ³eesi³eJe meb³egkeÌleerkeÀ Deens.
7.10.2ceefnuee GÐeespekeÀeb®³ee mecem³ee (Problems) -
ceefnuee GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeemeeþer meJe& yeepetbveer Hees
cenÊJee®³ee keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoeN³ee meg×e Heej Hee[eJ³ee ueeieleele. J³eJemee³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes nerHetCe&JesU Òeef¬eÀ³ee Deens. HeefjCeeceer DeeHeu³ee keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoeN³ee mJeerkeÀeªve ceefnuee GÐeespekeÀebveemunotes.in
121
DeeHeu³ee J³eJemee³eemeeþer JesU ÐeeJee ueeielees. keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoeN³eeb®es JesUeHe$ekeÀ Je J³eJemee³ee®³ee
keÀecee®es JesUeHe$ekeÀ ³eeceO³es Dees{eleeCe nesles. ³eeletve®e J³eJemee³ee®³ee keÀeceekeÀ[s ogue&#e nesC³ee®eer Meke̳eleeDemeles. keÀejCe kegÀìgbye ner Heefnueer ÒeeLeefcekeÀ peyeeyeoejer Demeles lej J³eJemee³e ner l³eeveblej®eer peyeeyeoejerceeveueer peeles. l³eecegUs keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoejer ner mecem³ee ceefnuee GÐeespekeÀeceO³es efvecee&Ce nesles.
2) vewmeefie&keÀ peyeeyeoejer Je ce³ee&oe : ceefnueeb®³ee keÀener vewmeefie&keÀ peyeeyeoeN³ee Demetve p³eeletve
l³eeb®³eeJej keÀener efvemeie&le: yebOeves ³esleele. efvemeiee&ves meesHeJeuesu³ee peyeeyeoeN³eebcegUs l³eeb®³ee GÐeesie#es$eeleerue JeeJejC³eeJej keÀener ce³ee&oe He[leele. Goe. ueive, ieYe&OeejCee, Òemegleer ³eemeejK³ee vewmeefie&keÀyeeyeeRcegUs l³ee®³eemeceesj mecem³ee efvecee&Ce nesleele. lemes®e Hees
veeJeeJej keÀjC³eeyeeyele DeÐeeHener Heg©
5) ceefnueebefJe
efmJekeÀejC³eeyeeyele ³eesi³e leer #ecelee Je ceveesOew³e& l³eeb®³ee Debieer Demeles. efJeMes
yeepeejHesþs®ee Je efJeHeCevee®ee ÒeMve efvecee&Ce neslees. yeepeejHesþs®eer ceeefnleer efceUefJeCes l³ee DeeOeejs efJe¬eÀer JemHeOexyeeyele Devegceeve keÀjCes, efJe¬eÀermeeþer peeUs le³eej keÀjCes, efJeHeCeveemeeþer Òeiele leb$ee®ee JeeHej keÀjCesF. ieesäerbyeeyele JesUs®es De®etkeÀ efve³eespeve keÀjCes Je efveCe&³e IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns ÒeMvemees[efJeC³eemeeþer ceefnuee GÐeespekeÀ keÀceer He[leele. l³ee ¢äerves efJeHeCevee®ee ÒeMve iebYeerj yevelees.
munotes.in
122
8) ef®ekeÀeìer Je efme×er ÒesjCes®ee DeYeeJe : Yeejleele ceefnuee ceb[Us ef®ekeÀeìer Je efme×er ÒesjCes®eer
HeeleUer keÀceer Dee{Ules. GÐeesie #es$eele ³eMemJeer nesC³eemeeþer ³ee oesvner iegCeeb®eer DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀleeDemeles. efJeefYeVe De[LeUs Je vekeÀejelcekeÀ yeeyeeRvee otj keÀjC³ee®eer ceeveefmekeÀlee cnCepes ef®ekeÀeìer nes³e.lejer keÀesCel³ee[er HeefjefmLeleerceO³es efkeÀleerner De[®eCeer Deeu³ee lejer þjuesueer GefÎäs ieeþC³ee®eer F®íecnCepes efme×er ÒesjCeMe [es³e. ceefnuee GÐeespekeÀeb®³ee Debieer ¿ee iegCeeb®ee DeYeeJe efomelees, l³eecegUs ceefnueeGÐeespekeÀebceeHe&Àle efJekeÀemeele DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
9) meceepee®ee efJejesOe : ®etue Je cetue ³ee®³ee HeueerkeÀ[s ceefnueebveer peeT ve³es DeMee
efJe®eejmejCeer®³ee ueeskeÀebkeÀ[tve ceeefnuee GÐeespekeÀebvee efJejesOe kesÀuee peelees. ceefnueebveer veeskeÀjer DeLeJeeJ³eJemee³e keÀjCes ns l³eebvee DeeJe[le veener. lemes®e Yeejleer³e meceepe ne Heg©
ceefnuee GÐeespekeÀeb®ee efJekeÀeme cebo ieleerves nesle Demetve l³ee®³ee efJekeÀemeemeeþer ³eesi³e DeMeer
GHee³e³eespevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee ¢äerves ceefnuee GÐeespekeÀeb®ee DeefOekeÀ efJekeÀeme nesC³eemeeþerKeeueerue IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues peeleele.
1) Heg©
yeveJeC³eemeeþer meceepee®es meef¬eÀ³e menkeÀe³e& Je Òeeslmeenve efceUeues Heeefnpes. DeveskeÀoe meceepeekeÀ[tveceefnueebvee Òel³e#e Je DeÒel³e#e efJejesOe neslees. lemes®e ceefnuee Jeiee&keÀ[s HeeneC³ee®eer meceepee®eer ¢äer JeceeveefmekeÀlee yeoueueer Heeefnpes lej®e ceefnuee GÐeespekeÀeb®ee efJekeÀeme nesT MekeÀlees.
5) ceeueceÊesyeeyele meceeve nkeÌkeÀe®³ee veeWoer : Yeejleele ceefnueebvee keÀewìgbefyekeÀ ceeueceÊesceO³es
meceeve JeeìHe Demeu³ee®es ûee¿e Oejues peeles. Hejbleg Òel³e#eele ceefnueeb®es veeJe MeemekeÀer³e oHlejelemunotes.in
123
ceeueceÊes®³ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀeyeeyele veeWoJelee ³esle veener. l³eecegUs DeLe&mebmLee, yeBkeÀe F. ceeHe&Àle DeLe&
HegjJeþe efceUC³eeyeeyele De[®eCeer efvecee&Ce nesleele. cnCetve ceefnueeb®³ee veeJee®eer veeWo keÀewìgbefyekeÀ ceeueceÊeslePeeueer Heeefnpes. l³ee veeWoer mJes®ísves Heg©
efveCe&³e I³ee³euee le³eej Demeleele lesJne ceefnueebvee J³eJemLeeHevee®³ee efJeefYeVe keÀewMeu³ee®es ÒeefMe#eCe osCesDeeJeM³ekeÀ þjles. ³eemeeþer ÒeefMe#eCee®³ee efJeMes
Yeeb[Jeue leb$e%eeve yeepeejHesþ F. IeìkeÀebmebyebOee®eer ceeefnleer SkeÀe®e efþkeÀeCeer GHeueyOe Peeueer Heeefnpes.keÀejCe ceefnueebvee keÀener vewmeefie&keÀ ce³ee&oe Demeu³eecegUs l³eebvee Heg©
7.11 meejebMe
GÐeespekeÀlee ner mepe&veMeerue Òeef¬eÀ³ee Deens. mebHeÊeer efveefce&leer veJeefveefce&leer, meceleesue efveCe&³e,
peesefKece eqmJekeÀejCes, jespeieej efveefce&leer, HegjkeÀ J³eJemee³eebvee ®eeuevee, Yee[Jeue efveefce&leer, jenCeerceeveelemegOeejCee, meblegueerle ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme F. keÀejCeebmeeþer GÐeespekeÀlee cenÊJee®eer þjles. GÐeespekeÀlesueeÒesjCee osCeeN³ee IeìkeÀebceO³es DeveskeÀ DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ, ceevemeMeeeqðe³e Jeleb$e%eeve efJe
Òeeslmeenveevegmeej, #es$eevegmeej, efuebieYesoevegmeej GoîeespekeÀeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej He[leele. GÐeespekeÀebveeÒeefMe#eCe osC³eemeeþer JesieJesieȳee mlejeJej efJeefJeOe mebmLee keÀe³e&jle Demeleele.
J³eJemee³ee®³ee JesieJesieȳee #es$eeceO³es cenerueeb®eer mebK³ee meelel³eeves Jee{le Deens. DeveskeÀ ceefnuee
mJele: Heg{ekeÀej IesJetve Goîeesie meg© keÀjleevee efomeleele. HeCe keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoeN³ee, vewmeefie&keÀ ce³ee&oe,Heg©
124
7.12 ÒeMve
1. GÐeespekeÀlee cnCepes keÀe³e? GÐeespekeÀles®es cenÊJe mHeä keÀje.
2. GÐeespekeÀles®³ee Jee{ermeeþer Òeeslmeenve osCeejs IeìkeÀ keÀesCeles les mHeä keÀje.3. GÐeespekeÀ cnCepes keÀe³e? GÐeespekeÀe®es efJeefJeOe ÒekeÀej Lees[ke̳eele mHeä keÀje.4. ceefnuee GÐeespekeÀ cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee mecem³ee keÀesCel³ee?5. ceefnuee GÐeespekeÀe®eer J³eeK³ee osTve ceefnuee GÐeespekeÀeb®ee efJekeÀeme nesC³eemeeþer keÀesCeles IeìkeÀ
efJe®eejele Iesleues peeleele les meebiee.
♦♦♦♦♦
munotes.in